CINEMASCOPE
In de concurrentiestrijd tussen bioscopen en opkomende televisie sinds begin jaren vijftig probeerden filmmaatschappijen het publiek te behouden met groter beeld, 3D, stereogeluid enz. Filmmaatschappij 20th Century-Fox introduceerde in 1953 CinemaScope breedbeeld. Hierbij werd een brede beeldhoek met speciale lenzen (anamorfoot) op 35mm standaardfilm horizontaal gecomprimeerd en tijdens projectie weer uitgerekt. De beeldverhouding (of aspect ratio) varieerde tussen 2.55:1 voor films met 4-kanaals magnetisch geluid en de latere standaard 2.35:1 met optisch geluid. In Amsterdam lanceerden Flora en Rialto op 14-2-1954 THE ROBE, "de eerste film in CinemaScope, u ziet het zonder bril" volgens de reclame die naar 3D brillen verwees. Hetzelfde jaar volgden City met "nieuw groot panoramisch doek", Cineac Damrak en Plaza met "grootbeeldscherm", Capitol met "beeldbreedte 12 meter" enz.
Er kwamen allerlei opvolgers maar alleen Panavision bleef langdurig sinds de jaren zestig. Enkele CinemaScope films en veel Panavision films werden ook als zogenaamde 70mm blowup in Amsterdam vertoond sinds de Panavision film THE GREAT RACE in 1966. Diverse landen ontwikkelden vergelijkbaar anamorfotisch breedbeeld zoal het Nederlandse Delrama, door Albert Bouwers voor de N.V. Optische Industrie 'De Oude Delft'. De eerste Nederlandse Delrama film was de short DRIE DAGEN MET MONICA uit 1956.
Er bestaat ook experimentele verticale anamorfotische projectie, waaronder door Eye tijdens 'Celluloid' expositie in 2016, en door Sonic Acts. "Vertical Cinema is een langlopend en uitdagend filmproject van Sonic Acts, dat in 2014 is begonnen. Bij de openingsavond op donderdag worden in een vol Paradiso vier premières - en dus nieuwe films - gepresenteerd in torenhoog, rechtopstaand formaat en afkomstig uit een custom made [35mm] projector" volgens Robert van Gijssel [Volkskrant, 25-2-2017]. Deze projectie was ook onder meer in Stedelijk Museum Amsterdam en tijdens filmfestival Rotterdam. Zie verticalcinema.org/.
Sinds 1970 zijn 1.85:1 en 2.39:1 twee gangbare beeldverhoudingen bij analoge filmprojectie. Bij digitale projectie zijn 1.85:1 en 2.40:1 gangbaar, nog steeds 'flat' en 'scope' genoemd [en.wikipedia.org/wiki/Aspect_ratio_(image)].
Vroeger verdwenen eventuele variaties in beeldverhouding afhankelijk van gekozen kader en beeldmasker. Tijdens analoge filmprojectie kon niet soepel worden gewisseld van lens en masker naar CinemaScope beeldverhouding (zoals tijdens POUR LE MISTRAL), maar digitaal kunnen nu moeiteloos allerlei beeldverhoudingen door elkaar voorkomen zoals academy, scope, widescreen enz. tijdens EVERYTHING EVERYWHERE ALL AT ONCE. Overigens brengen smartphones digitale breedbeeldverhoudingen onder handbereik maar horizontale opnamen blijven uitzondering.
Zie ook theobakker.net/pdf/bioscopen4.pdf.
The Widescreen Revolution: CinemaScope, door Rick Mitchell, online cyrille.pinton.free.fr/electroac/lectures_utiles/cinema/history_of_widescreen.html.
HERACLORAMA
In 1963 demonstreerde uitvinder Julien Hourdeaux anamorfotische 35mm projectie op een soort louvrescherm. "Het gebruikelijke vlakke projectiescherm is vervangen door een in een curve van 180 graden gebogen scherm bestaande uit 1700 met doffe, weerkaatsende witte verf bespoten aluminium latjes, die over elkaar heen liggen, doch die elk zo zijn geplaatst dat de zijkanten ervan loodrecht staan op de lens van de filmprojector... Een kleine groep Nederlandse bioscoopexploitanten heeft woensdagmiddag in Trappes een demonstratie van de nieuwe filmprojectiemethode bijgewoond, waarbij de uitvinder een korte toelichting verschafte. De indrukken van het Nederlandse gezelschap waren tamelijk gereserveerd" [Volkskrant, 21-6-1963].
CINERAMA
In 1952 werd Cinerama gelanceerd dat met drie gekoppelde 35mm filmcamera's werd opgenomen en met drie 35mm filmprojectoren in kruislingse projectie een nog veel groter en gebogen scherm vulde (2.59:1). Het had 6 in plaats van 4 perforatiegaatjes per beeld en was langwerpig ofwel elk beeldje was meer hoog als breed. Dit kostbare en onhandige systeem met zichtbare overgangen is maar voor enkele Amerikaanse films gebruikt tot 1962 en enkele Sovjetfilms (Kinopanorama) tot 1966. In Nederland was het vanaf 1960 alleen in Rotterdam te zien in voormalig Scala, volgens Bellevue operateur George Schuller op een scherm van circa 23x8 meter. De brochure "Dit is Cinerama Rotterdam" uit 1960 noemt 30x10 meter, andere bronnen 28 tot 32 meter breed en een CHEYENNE AUTUMN recensie zelfs 40 meter [Trouw, 14-5-1965]. Maar ook 23 meter was toen het grootste scherm van Nederland [zie opbouw op beeldbank Nationaal Archief]. Naast twee "van het Scala Theater overgenomen operateurs, worden nog tien operateurs aangenomen om de vier projectiecabines te bedienen" volgens Henk Berg [Over stalles en parket, blz. 121]. Dit boek meldt schermdiepten van 8,5 en 9 meter. Vanaf 24-12-1964 begon 70mm projectie. "In verband met de installatie van de nieuwe [Cinemeccanica Victoria 8] machines zal ons theater gesloten zijn op 21, 22 en 23 december" volgens een advertentie voor CIRCUS WORLD [Algemeen Dagblad, 16-12-1964]. Vanaf 16-12-1971 was er een tijdelijke 3-strip revival. "In het Cinerama-Theater aan de Westblaak is onlangs opnieuw een bijzonder kostbare installatie aangebracht voor het projekteren van authentieke cinerama-films" [brochure 1971]. "Maar ook de oudste bioscoop van Rotterdam is aan sloopplannen onderhevig. Het laatste uur van Cinerama leek al meerdere keren te hebben geslagen. Ieder jaar dat het pand behouden blijft is mooi meegenomen. Toch lijkt het erop dat de bioscoop uiteindelijk zal moeten wijken voor nieuwbouw" volgens Jelske Geelhoedt in 2014 [voormalige website bioscooprouterotterdam.nl/cinerama.html] maar deze plannen zijn nog niet uitgevoerd.
Kijk online documentaires Cinerama Theatre Rotterdam, 2010 (youtube.com/watch?v=qDn87hugbgs).
Verdwenen bioscopen van Rotterdam: Scala/Cinerama, 2016 (
youtube.com/watch?v=W2erDT5QQaQ&t=18s).
Lees ook theobakker.net/pdf/bioscopen4.pdf.
Bellevue Cinerama had eveneens een origineel Cinerama scherm (hoewel met circa 17x7 meter veel kleiner) maar met 70mm projectie en zonder 3-strip Cinerama projectoren. In Amsterdam zijn twee 3-strip Cinerama films vertoond op 70mm prints waaronder HOW THE WEST WAS WON. Veel Cinerama travalogues kregen hun Amsterdamse premiere pas in Eye maart 2018 tijdens een festival met Smilebox digitale restauraties. "Spannende achtbaanritten die je doen duizelen, spectaculaire opnamen van verre landen, met een vliegtuig over de Grand Canyon scheren: Eye Filmmuseum wekt de sensatie van de breedbeeldvoorstelling tot leven in een programma met unieke vondsten en toelichting door Cinerama-kenners David Strohmaier en Randy Gitsch. De filmrestaurators deden een bijzondere vondst in een Hollywood-kluis en komen naar Eye om te praten over het roemrijke verleden van de breedbeeldfilm" [
eyefilm.nl/nl/whats-on/cinerama-adventure/264503]. Ze waren aangenaam verrast over de projectie in Eye's grote zaal, hoewel dat scherm voor Cinerama begrippen bescheiden is. Van de Sovjet 3-strip tegenhanger Kinopanorama is de compilatie CINERAMA’S RUSSIAN ADVENTURE in Nederland op 70mm vertoond.
POLYVISION
Amsterdam had weliswaar nooit 3-strip Cinerama maar Ziggo Dome Amsterdam vertoonde 15-6-2014 de zwijgende film NAPOLEON uit 1927 met de 3-strip Polyvision slotakte op een scherm van 40x10 meter met drie 35mm projectoren, "3x Cinemeccanica Victoria 8 met 3-bladige vlinders en 3x 7000 W Xenon" volgens operateur Nico Komen. "We starten alle drie de projectoren tegelijk aan het begin van het laatste uur. De buitenste twee draaien eerst veertig minuten zwart en dan, op het moment suprême, moeten ze dus alle drie op hetzelfde punt in de film zijn beland. Daar zit je dus 40 minuten met een zekere spanning op te wachten" volgens operateur Dick Moesker [Kevin Toma, Mega monster movie, Volkskrant 12-6-2014. Zie ook in70mm.com/news/2014/napoleon/index.htm]. De NAPOLEON slotakte is ook op 70mm vertoond in Casino Den Bosch in 1982. Overigens werd in 1928 na NAPOLEON in de Parijse bioscoop Studio 28 ook een 3-strip Polyvision montage vertoond van de Nederlandse short UIT HET RIJK DER KRISTALLEN, volgens Kevin Brownlow [Napoleon, Abel Gance's classic film, new edition, 2004, pagina 149].
BARCO ESCAPE
De geschiedenis vervolgt met digitale shorts op drie schermen waaronder in Eye exposities. IDFA festival Amsterdam programmeerde elders in 2016 de 3-strip Nederlandse documentaire PASSAGE - A BOATMOVIE [idfa.nl/nl/film/d30e9c98-40b7-4e69-9a23-06c245fa0d89/passage-a-boatmovie, lees ook filmkrant.nl/recensies/passage-a-boat-movie/]. Tijdens International Film Festival Rotterdam had Gallery Joey Ramone de 3-strip computeranimatie WE WILL DEFINITELY TALK ABOUT THIS AFTER THE LAST AIR RAID STOPS. “In deze installatie op drie schermen vinden we een felgekleurde naoorlogse utopie, waarin de mensheid naar hamonie met de natuur streeft. De Oekraiense kunstenaar Yuri Yefanov voert zijn toeschouwer mee op een tijdreis die de binaire tegenstelling cultuur/natuur overstijgt." [Programme Magazine, International Film Festival Rotterdam 2024. Lees ook iffr.com/nl/iffr/2024/films/we-will-definitely-talk-about-this-after-the-last-air-raid-alert-stops].
Barco Escape begon met hoofdfilms op drie 2K projectoren op beeldformaat 5.95:1. "De primeur in Nederland is voor Euroscoop. Die onderneming gaat in de bioscopen in Tilburg en Maastricht over tot de installatie van Barco Escape. STAR TREK BEYOND is de eerste film die in het bijzondere formaat gaat draaien in deze bioscopen. Barco Escape wordt geïnstalleerd in zaal zes van Euroscoop Tilburg (220 stoelen) en zaal twee in Euroscoop Maastricht (260 stoelen). Escape werd in 2014 geïntroduceerd door de Belgische Barco. Met de projectietechniek wordt de kijker het verhaal extra ingetrokken. Dat gebeurt door op twee zijschermen – die allebei in een hoek van ongeveer 145 graden op het hoofdscherm staan – aanvullende beelden uit de film te projecteren. Daardoor ontstaat een 270 graden panoramisch beeld. Voor STAR TREK BEYOND is er extra beeldmateriaal gecreëerd voor vertoningen op de zijschermen. Het gaat om twintig minuten van de film" [uit totaal 122 minuten] volgens Jeroen Huijsdens [Holland Film Nieuws, 14-7-2016, online hollandfilmnieuws.nl/nieuwscategorieen/techniek/euroscoop-heeft-eerste-bioscopen-met-barco-escape/]. Projectie is op drie witte schermen van elk circa 9 meter breed in trapeziumvorm. "De drie beelden hebben een CinemaScope formaat waarbij wel aangetekend dient te worden dat het beeld op het middenscherm niet z'n maximale grootte heeft, maar lijkt op een CinemaScope-beeld op een widescreen scherm" volgens Frank de Neeve [Holland Film Nieuws, oktober 2016]. 24 HOURS TO LIVE vanaf 18-1-2018 was de derde en laatste hoofdfilm.
SCREENX
10-10-2019 begon Kinepolis 5 in Utrecht met een soort opvolger. "ScreenX is een toepassing waarbij de film wordt vertoond op het bekende bioscoopscherm, maar de zijkanten van de bioscoopzaal ook worden gebruikt om beelden op te tonen. Daardoor ontstaat een 270-graden panoramisch beeld dat de toeschouwer nog meer de film in moet trekken. De techniek doet sterk denken aan Barco Escape dat in 2014 werd geïntroduceerd." [hollandfilmnieuws.nl/nieuwscategorieen/techniek/exclusief-kinepolis-introduceert-screenx-in-nederland/]. "Met ScreenX beleef je film nóg intenser doordat scenes van de film uitgebreid worden naar de linker- en rechterwanden van het theater... Het kan per film verschillen hoeveel ScreenX scenes er zijn." [kinepolis.nl/movie-formats/screenx]. Anders dan bij Barco Escape is er geen projectie op rechthoekige zijschermen maar - naast het volledige CinemaScope scherm - op de gehele driehoekige, grijze textiel-zijwanden, met een groter blikveld maar minder beeldkwaliteit en met kleurverschil. Dit gebeurt met twee beamers links en twee rechts die kruislings naar de overkant projecteren. "De projectie van de beelden op de wanden wordt gedaan door vier Panasonic PT-RZ970-projectoren die - twee aan twee - hoog op de wanden in de zaal zijn bevestigd..." volgens Jeroen Huijsdens [Holland Film Nieuws, december 2019].
THEATERHANGAAR
De musical Soldaat van Oranje in de TheaterHangaar op vliegveld Valkenburg in Katwijk aan Zee heeft een hybride theater met veel splitscreen en multiscreen voorgrond- en achtergrond digitale projecties tot 180º op gebogen wanden. "Op de vier gebogen grote schermen - twee van 26 x 6 meter en twee van 9 x 6 meter, die ook meedraaien tijdens de voorstelling - worden visual effects en historische beelden en foto’s uit de oorlog geprojecteerd. 'Om optimaal te kunnen projecteren, moesten de projectoren op een centrale plaats komen te hangen', vertelt technisch productieleider Robert Nieuwenhuis. 'De oude hangar bood geen mogelijkheid om de projectoren aan het plafond te bevestigen. Het was eerst de bedoeling om 360 graden te projecteren, maar dat idee werd te duur. Hetzelfde geldt voor een aangedreven plateau dat meedraait met de tribune, maar dat technisch moeilijk realiseerbaar was. Uiteindelijk zijn de projectoren ingebouwd in de zaalbrug die over de tribune loopt en ook meedraait. De zes Panasonic PT-DZ12000E-projectoren hebben allemaal dezelfde afstand tot de schermen.' Voor de visual effects werd PLANET X FX benaderd door videodesigner Peter Wilms en videoproducer Marita Ruyter. Zij mochten zorg dragen voor een aantal enorme achtergrondprojecties op de grote (meedraaiende) schermen en de projecties op het vast achterliggende panoramascherm van 50 x 7.45 meter" volgens Joris van Bennekom [Hoofdrol voor techniek, Soldaat van Oranje, AV&Entertainment Magazine, augustus 2011, ook online av-entertainment.nl/lees-artikel/729/soldaat-van-oranje:-hoofdrol-voor-techniek].
IMMERSIVE MULTISCREEN
Een andere digitale ontwikkeling zijn zogenaamde 'immersive' multiscreen installaties, met te veel bewegend beeld voor één blikveld en immersive soundscape. Deze zijn soms in kunsthallen zonder eigen fysieke collectie die toch museum heten (overigens heten single-screen projecties in exposities soms ook 'installaties'). Recente voorbeelden in Amsterdam, tijdelijk of permanent, zijn onder meer Eye Panorama & Film Catcher, Fabrique des Lumieres, Nxt Museum, Moco, Noorderkerk, Centrale Markthal, en Amstel Design District [davinciamsterdam.com].
Fabrique des Lumieres, een kunsthal in de voormalige Westergasfabriek Amsterdam, heeft digitale multiscreenprojecties waar je doorheen wandelt. Het zijn immersive exhibitions die in 2022 begonnen met onder meer animaties van motieven uit schilderijen van Klimt en Hundertwasser, later Dali, Gaudi enz. Dit gebeurt op alle vijf wanden van een reusachtig gebouw, 17 meter hoog, op een oppervlakte van 2,800m². Het plafond ofwel de zesde wand is voor de techniek met talloze beamers [culturespaces.com/en/sites/fabrique-lumieres-amsterdam].
Nxt Museum uit 2020 is een andere Amsterdamse kunsthal met soms immersive projectie, nabij het Eye collectiecentrum aan de Asterweg. “Nxt Museum is het eerste museum in Nederland dat zich volledig richt op mediakunst. We exposeren kunstwerken die gebruik maken van moderne technologieën van het heden en van de toekomst.” De shorts HEAVEN’S GATE en CREATION van Marco Brambilla in 2024 zijn een soort rollende digitale wandtapijten van videocollages met bewerkte motieven uit talloze speelfilms, op een wand en vloer in een zaal van naar schatting circa 10 meter hoog en 20 meter breed. Heaven’s Gate: “Encasing a dark room, the imagery comprises a mind-blowing quantity of movie scenes, sets, and characters (over 800) that have been digitally cropped and re-contextualised into contiguous animated dreamscapes.” Creation: “Disembodied depictions from well-known movies and even the Hollywood sign itself are sucked into a vortex; loops from 350-400 films and about 2000 objects revolve balletically to Prokofiev’s ‘Cinderella Waltz’.” [nxtmuseum.com/nl/].
Noorderkerk: " ‘Vincent meets Rembrandt, the Untold Story’ is een Immersive Experience voor jong en oud. Bezoekers kunnen de belangrijkste werken van de schilders bekijken dankzij 360-graden projectie op de muren van de Noorderkerk. Met behulp van 38 projectoren stapt de kijker de wereld van Vincent van Gogh binnen. De schilderijen komen tot leven met muziek en bewegend beeld." [noorderkerk.nl/2021/07/26/vincent-meets-rembrandt/].
Onderdeel van Holland Festival 2023 was de multiscreen filminstallatie EUPHORIA, een coproduktie tussen USA-Duitsland-Nederland, met 3.2K en HD projectie op 24 schermen in een cirkel op twee niveau’s, boven 1 hoofscherm met betoog en 5 schermen met drummers, onder 18 rondom schermen met totaal 159 koorleden. 11-6-2023 had het VPRO TV-programma ‘Holland Festival’ een interview met maker Julian Rosefeldt in de markthal. "Alle zintuigen worden geprikkeld in deze grootschalige filminstallatie die te zien is in de enorme Amsterdamse Centrale Markthal. Teksten over economie en kapitalisme worden gesproken en gezongen door alom geprezen performers als Giancarlo Esposito en Virginia Newcomb, gefilmd op indrukwekkende locaties. Cate Blanchett verzorgt de stem van een pratende, zingende tijger. Zij worden muzikaal ondersteund met originele muziek gecomponeerd door Samy Moussa met een extra compositie van Cassie Kinoshi, uitgevoerd in surround video door honderdveertig [sic] levensgrote projecties van jonge zangers van het Brooklyn Youth Chorus en opgezweept door vijf gevierde hedendaagse jazzdrummers, onder wie Terri Lyne Carrington, Peter Erskine en Antonio Sanchez." [hollandfestival.nl/nl/euphoria].
In 2020 digitaliseerde Omniversum, met kruislingse projectie tot een soort pyramidevorm van drie beelden naast elkaar en daarboven nog twee, ofwel een soort 5-strip Cinerama opvolger maar zonder zichtbare beeldovergangen [zie Omniversum bij hoofdstuk Pathe Arena Imax].