AUTEURSRECHTEN
Overname van tekstgedeelten is met bronvermelding toegestaan. Fotorechten berusten bij de rechthebbenden. Niet iedereen was traceerbaar of reageerde maar onvermelde fotografen worden op verzoek alsnog toegevoegd en wie (alsnog) bezwaar heeft tegen gebruik van zijn of haar afbeelding wordt op verzoek tegemoet gekomen.
JAN-HEIN BAL
Ik ben geboren in 1949 en zag (naast duizenden 35mm classics op allerlei formaten en media in talloze locaties) tientallen 70mm premieres vanaf 1964 in Amsterdam en tientallen 70mm reprises in Europese bioscopen, totaal circa tweehonderd lange en korte 70mm vertoningen waaronder ruim 120 verschillende hoofdfims op 70mm prints. Ik participeerde in de International Index to Film Periodicals en andere documentatie projecten/werkgroepen van de FIAF (Federation Internationale des Archives du Fim), maakte foto-exposities over Bellevue tijdens het laatste jaar, beheerde de Filmmuseum bibliotheek, later de Eye fotocollectie, schreef boek-recensies (voor Filmmuseum Cinematheek Journaal sinds 1975), artikelen over filmcatalogisering (waaronder in het blad 'Film'), over 70mm in Europa en Azië (voor boek Digital & 65mm, 2010), over Sovjet Kinopanorama (voor boek The Cinerama Story, 2012), over Sovscope coproducties (voor boek Widescreen History, 2014), reportages voor in70mm.com, onderzocht vroege films voor de voormalige website Buitenlandse Films Opgenomen in Nederland [oocities.org/hollywood/theater/2180/binnl.html], was Alkmaars filmhuisoperateur, medewerker aan de documentaire NOOIT MEER IN DIT THEATER over Bellevue, bezocht ook 70mm bioscopen in Afrika en Azië en breedbeeldfestivals in Europa (Amsterdam, Berlijn, Bradford, Karlsruhe, Krnov, Varnsdorf [waar ik VOINA I MIR / OORLOG EN VREDE inleidde, lees in70mm.com/news/2018/vojna/index.htm, en in70mm.com/news/2018/centrum/index.htm, en issuu.com/cinematechnology/docs/ctsept18_issuu blz. 82-83, en cinematech.today/index.php/2018/10/02/the-70mm-weekend-2018-varnsdorf/] en Oslo waar ik DERSU UZALA inleidde [lees in70mm.com/festival/oslo/year/2019/report/index.htm]. Ik zag talloze Sovjet 70mm films op internet en schrijf nu 'Red Widescreen', een encyclopedische Sovjet 70mm filmgeschiedenis. In 2012 kreeg ik het gouden insigne van de Nederlandse Vereniging van Bioscoopexploitanten op voordracht van Eye bij mijn 40-jarig jubileum.
Zie ook onder meer mijn filmprentbriefkaart selectie 'The Choice of Jan-Hein Bal'
filmstarpostcards.blogspot.nl/2014/11/the-choice-of-jan-hein-bal.html,
filmstillselectie 'Jan-Hein's keuze uit de fotocollectie van Eye, 10-1-2015'
filmgerelateerdecollecties.blogspot.nl/search/label/foto, artikel 'Saul Bass affiches tentoongesteld in Eye', door Jan-Hein Bal, 21-1-2016
eyefilm.nl/nl/magazine/saul-bass-affiches-tentoongesteld-in-eye/258728.
Bij de sluiting van Bellevue begon dit onderzoek aanvankelijk voor een artikel over de drie 70mm Amsterdamse roadshowbioscopen Du Midi, Flora en Bellevue, maar het werd steeds omvangrijker door de hoeveelheid informatie en enthousiasme van vroegere medewerkers. Dit onderzoek is gebaseerd op onder meer een halve eeuw Amsterdamse weekprogramma's, bioscoopvakbladen zoals Nieuw Weekblad voor de Cinematografie (NWC) en 'Film' (van bioscoopbond NBB), NBB persberichten, boeken, tijdschriften (ook monumentenbladen als Binnenstad, Ons Amsterdam), kranten, journaalfilms en documentaires, bouwtekeningen, websites, correspondentie en gesprekken (met operateurs, exploitanten, distributeurs, producenten, acteurs, architecten, verzamelaars enz.), locatiebezoek, bedrijfsarchieven (zoals NBB, Hafbo, Paul Huf) naast Geoffrey Donaldson archief in Eye, filmarchieven (zoals Beeld en Geluid), andere collecties (zoals Nationaal Archief, Stadsarchief, IISG, Pandenarchief, Openbare Bibliotheek Amsterdam), en hulp van tientallen Eye Filmmuseum medewerkers. Gegevens van informanten zonder verdere bronvermelding zijn afkomstig uit mijn eigen interviews en correspondentie. Aanvankelijk was dit onderzoek gebaseerd op alle toen beschikbare bronnen maar sinds delpher.nl is dit onhaalbaar.
Deze website kwam tot stand met technische ondersteuning van toenmalig Filmmuseum, nu Eye. De afbeeldingen zijn deels afkomstig uit deze collectie. De informatie is zorgvuldig maar vooral de programmering bevat nog vraagtekens. Verbeteringen, aanvullingen en afbeeldingen zijn welkom (zie Reageren), evenals weekladders uit andere steden vanaf 1958.
MET DANK AAN
- Theo Bakker (theobakker.net/pdf/bioscopen.pdf)
- Sjoerd Balfoort (Tuschinski, Amsterdam)
- Egbert Barten (Geoffrey Donaldson Instituut, Noord-Scharwoude, donaldsoninstituut.nl/)
- Schawn Belston (20th-Century Fox, Film Preservation department)
- Kors van Bennekom, 1933-2016 (fotograaf, Amsterdam)
- Hans van den Berg (Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Hilversum)
- Suzan Bloemscheer (DeLaMar, Amsterdam)
- L. den Boer (Fotografie den Boer, Amsterdam)
- Serge Bosschaerts (verzamelaar, Antwerpen)
- Luc Boumans (Palace, Haarlem, calus.nl/bioscoop/)
- Theo Bovenkerk (Lido, Haarlem)
- Yeliz Bozdag (AT5-TV, Amsterdam)
- Bob de Brabandere (Midi, Tiburg. Catharijne, Utrecht. Trianon, Leiden)
- Nicole Brandt (Nationaal Archief, Den Haag)
- Mieke Breij (Het Utrechts Archief)
- Jan Brugman (Film & Mediamuseum, Leeuwarden)
- Gerard Brummer jr. (Brummer Reclame, Enschede)
- Frans van Burkom (ICN-Instituut Collectie Nederland, Amsterdam)
- Nico Crama (Nico Crama Films)
- Herbert Curiël, 1927-2021 (acteur)
- Cees Daalder (Tuschinski, Amsterdam)
- Erik Daams (Filmhuis, Den Haag)
- Alewijn Dekker (Carillon Films, Haarlem)
- Ben van Delden (Rembrandtpleintheater, Amsterdam. Asta, Den Haag)
- Frank Dirkx (verzamelaar)
- Jan Doense (fotograaf, Amsterdam)
- Freek Dozy (Bellevue, Amsterdam)
- Paul Driessen (filmmaker)
- Maickel Duim (Tuschinski, Amsterdam)
- Jeroen Eisinga (filmmaker)
- Maarten van Esse (Pathé ArenA, Amsterdam)
- Peter Evegaars (bioscoopbezoeker, Rotterdam)
- Theo Faber (FinalActMedia, Almere)
- Arnold Gelderman (acteur)
- Niels de Geus (Air, Amsterdam)
- Wim Gietermans (Gietermans & Van Dijk Architecten, Amsterdam)
- Frans Gommers (voorheen eindhoven-in-beeld.nl/)
- Kees Groenewegen (Iras Film, Amsterdam)
- Frank Groot (Kino, Rotterdam)
- Harrie de Haas (Catharijne, Utrecht)
- Cox Habbema, 1944-2016 (actrice)
- Egbert Habes (Bellevue, Amsterdam)
- Thomas Hauerslev (in70mm.com/ redacteur, Kopenhagen)
- Leo van Hee (Desmet, Amsterdam)
- Udo Heimansberg (Metropol Filmkunstkino, Düsseldorf)
- Annemieke Hendriks (journalist)
- Marcel Henningheim (Pathé ArenA, Amsterdam)
- Mo Henry, 1956-2024 (Christopher Nolan's negative cutter, VS)
- Michael Hermse (Beeldbank Groningen)
- Pim Hiddes (Bellevue, Amsterdam; tubeyourcompany.nl/home.html)
- Firi den Hoedt (Wally Elenbaas website)
- Dini Hoffman (Flora, Amsterdam)
- Harry Hosman (VPRO, Hilversum)
- Luna Hupperetz (IDFA Program Department, Amsterdam)
- Roloff de Jeu (verzamelaar)
- Dirk Herman de Jong (informatie Camera, Groningen)
- Emiel de Jong (operateur Plaza Futura, Eindhoven; verzamelaar)
- Frank de Jong (IISG-Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam)
- Leendert de Jong (Fimhuis, Den Haag)
- Arnold van Keller (City, Amsterdam)
- Gert Kieft (Planetron, Dwingeloo)
- Paul Kijzer (Hafbo)
- Eva van ’t Klooster (Gemeente ’s-Hertogenbosch, Afdeling Erfgoed)
- Nico Komen, 1951-2023 (oa Desmet Amsterdam en Openluchtbioscoop Rotterdam)
- Wim de Koning Gans (Haags Gemeentearchief)
- Sanneke Kooijman (Stadsarchief Rotterdam)
- Jan Kotte (DP70 informatie)
- Henk Kramer (verzamelaar)
- Gerard Kuiper (Rembrandt, Arnhem)
- Anton van der Laan (Camera, Groningen)
- Jennifer Laarman (Regionaal Archief Nijmegen)
- Else van Laere (bioscopen fotografie)
- Pim de Lange (Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Hilversum)
- Vera de Lange (interview Wim Lindner)
- Ton Langelaan (Rembrandt, Arnhem)
- Wim Lindner (locatiemanager GRAND PRIX)
- Arjan Linnekamp (Rappange & Partners Architecten, Amsterdam)
- Lieselore Maes (ARCAM-Architectuurcentrum, Amsterdam)
- Duncan McGregor (National Media Museum, Pictureville Cinerama, Bradford, VK)
- Piet Meerburg, 1919-2010 (Bellevue en Rembrandt, Amsterdam)
- Dick Moesker (Dick Moesker Projectietechniek, Rotterdam)
- Karin de Mol (Regionaal Archief, Tilburg)
- Jan Mooibroek (bioscoophistoricus)
- Laurent van de Mortel (Camelot Vastgoedbeheer, Overhoeks toren Amsterdam)
- Peter Muselaers (Pathé, Nijmegen)
- Elisa Mutsaers (Film Atelier, Den Haag)
- Alphons Nieuwenhuis (Du Midi fotografie)
- Rob van Nieuwkerk (Lumen, Delft)
- Hans van Noort (Du Midi, Amsterdam)
- Viktor Okkserse (Euroscoop, Tilburg)
- Juliet Oldenburger (Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad)
- Rolf Orthel (DNU Film, Amsterdam)
- Pim Oxener (Openluchtbioscoop, Rotterdam)
- Edward Pelsma, 1936-2021 (Du Midi en Flora, Amsterdam)
- Edwin Pielanen (bioscooptechnicus)
- Ton Poppes (Escape, Amsterdam)
- Carolien Provaas (Nederlands Fotomuseum, Rotterdam)
- Martin Putto (Kino, Rotterdam)
- Ryclef Rienstra (VandenEnde Foundation, Amsterdam)
- Jos Robroek (Royal, Heerlen)
- Herman Romer (Rotterdam, hermanromer.info/)
- Ronald Rosbeek, 1953-2021 (Rosbeek Techniek)
- Ulrich Rostek (fotograaf Bradford widescreenweekend 2016)
- Jaco Rus (kunsthistoricus)
- Ron Salari (Rialto, Amsterdam)
- Anton Schouten (Flora, Amsterdam)
- Joep Schoutens (Midi, Tilburg)
- George Schuller, 1944-2022 (Bellevue, Amsterdam, mentor en inspirator)
- Walther Schuller (70mm filmverzamelaar)
- Ivo Senden (Royal, Heerlen)
- Morten Skallerud (Noorwegen, 70mm cineast, cameramagica.no)
- Kees Slings (Palace, Haarlem)
- Barry van der Sluis (Du Midi, Amsterdam)
- Arthur de Smidt (fotograaf)
- Marin van der Spaa (Jochem Theaters, Hilversum)
- Willem Spang (fotograaf Luxor, Nijmegen)
- Jac Trum (Fotopersbureau Gelderland)
- Rob Valkenburg (Cinerama verzamelaar)
- Too van Velzen (Architectenbureau Joop van Stigt, Amsterdam)
- Jules Verstraten (bioscoopbezoeker Bellevue, Amsterdam)
- Martin Veuger (informatie Nöggerath, Amsterdam)
- Hans van der Vlist (Thalia, Rotterdam)
- Riet de Vries (fotograaf Metropole, Eindhoven)
- Harry Westervoort (Theater aan de Parade en Euro, Den Bosch)
- Henriëtte Willemsen (De Persgroep Nederland, waaronder De Gelderlander)
- Herman de Wit (voorheen hetutrechtsarchief.nl/thema/film/bioscoopgeschiedenis)
- Jonas de Witte (filmmaker FACADE REMBRANDT Arnhem)
- Sjoerd Wokke (Apollo hotel, Amsterdam)
- Wilco Wolfers (Warner Bros, Amsterdam)
- Johan Wolthuis (International 70mm Association, Arnhem, 70mmpublishers.nl/)
Tenslotte dank aan tientallen Filmmuseum en Eye medewerkers en alle anderen voor hun reacties, en aan de vormgevers
WEBSITE ONTWERP
Rob Zeeman, Amsterdam
WEBSITE PRODUCTIE
Rob Zeeman
Jordy Booker
RECENSIES
SKRIEN: UIT INTERNET, KEES DRIESSEN: 70MM IN NEDERLAND
"Filmmuseum-medewerker Jan-Hein Bal heeft een website gemaakt over 70mm-films in Amsterdam. Met op de homepage een foto uit 1968 van het inmiddels gesloopte Cinerama, toen daar tegelijkertijd PLAYTIME (Jacques Tati, 1967) en DOCTOR ZHIVAGO (David Lean, 1965) draaiden. Andere inmiddels verdwenen bioscopen hadden mooiere namen als Du Midi, Flora en Noggerath. Maar ook de 70mm-programmering van nog bestaande bioscopen wordt vermeld, op basis van een halve eeuw bioscoopladders en andere bronnen. De site is eigenlijk een klein online boekwerkje, opgedeeld in hoofdstukken, over de opkomst, het succes (met films als WEST SIDE STORY, Jerome Robbins en Robert Wise, 1961; MY FAIR LADY, George Cukor, 1964; THE SOUND OF MUSIC, Robert Wise, 1965) en de teloorgang van 70mm-vertoningen in de hoofdstad. De techniek wordt vergeleken met zijn voorgangers CinemaScope (gecomprimeerd op 35mm) en Cinerama (drie 35mm-projecties naast elkaar) en er is aandacht voor de zalen, de projectieapparatuur, de kritische ontvangst, het distributiebeleid en de kosten. Leuk is het overzicht van Nederlandse 70mm-films: alleen kortfilms (lange 70mm-films zijn in ons land niet gemaakt), met als hoogetepunt John Fernhout's SKY OVER HOLLAND uit 1967, waarin Nederland uit de lucht werd vastgelegd. Een weemoedige site, zorgvuldig en encyclopedisch. Volgens Bal zal zijn site worden opgenomen in de algemene site van het Filmmuseum, wanneer die instelling is verhuisd naar Amsterdam-Noord en de Widescreen Weekends daar worden voortgezet" [Skrien, september 2007. PS Jan-Hein Bal: Sindsdien heeft Eye deze ambitie verlaten].
ORANGE.NL: SUPERSITE: 70MM.NL
"HomeCinema, DTS, Dolby Surround, breedbeeld... Is de thuisbioscoop een bedreiging voor de ouderwetse cinema? In een tijdperk waarin multimediale informatie in de hoogste kwaliteit vanuit alle kanten toestroomt, blijven verrassend veel bezoekers trouw aan de bioscoop. Het grote doek is nu eenmaal onweerstaanbaar en de nieuwste digitale technische snufjes doen het soms welhaast lijken of de toeschouwer zelf midden in de film zit. Ook in de zestiger jaren van de vorige eeuw voltrok zich een revolutie in de bioscoop. De oude technologie van 70mm projectie werd nieuw leven in geblazen. Films in een superbreedbeeld kwaliteit en met een soort surround geluid dat via zes boxen van alle kanten op de toeschouwers afkwam. WEST SIDE STORY, THE SOUND OF MUSIC, FUNNY GIRL... onsterfelijke filmtitels die een groot deel van hun succes te danken hebben aan de 70 millimeter projector. Een heel groot succes werd de 70mm desondanks niet. Na een langzame start (de projectors waren erg kostbaar en er waren niet al te veel films op dit formaat in omloop) verdwenen de meeste 70mm projectoren in de jaren ‘80 weer uit de bioscoop. In 2005 viel in Amsterdam het breedbeelddoek voor het laatst dicht. Jan-Hein Bal schreef een website vol over de Amsterdamse 70-mm filmdistributie en -vertoning van 1960 tot 2005. Smullen voor de liefhebbers en een openbaring voor bioscoopbezoeker die wel eens wil weten wat zich in dat kamertje achter in de zaal nu eigenlijk afspeelt" [2007, voorheen orange.nl/orange_world/internet/supersites/].