70mm vertoning 1991-2003 (incidenteel tot 2009) in zaal 1 met twee Philips DP70 projectoren (2394 en 2398), en incidenteel zaal 2 met twee Philips DP75 projectoren, beide met circa 6 meter breed scherm.
Architecten: Pieter Johannes Hamer, Willem Hamer jr. (1881), Onno Greiner (verbouwing 1974), Joop van Stigt, Parisien decoratie Jan Luhlf, Liesbeth Stinissen (verbouwing 1991), Jonkman Klinkhamer (verbouwing 2013), Suzanna Weeda, Ronald Hooft (IDFA filmzaal 2023).
Exploitant: Nederlands Filmmuseum (1974-2012), EYE Film Instituut Nederland (2012). Verbouwd tot VondelCS met AvroTros studio, horeca en sinds 2023 ook IDFA cinema.
INLEIDING
Het Vondelparkpaviljoen werd voltooid in 1881 door vader en zoon Hamer, gelegen in de laagste polder van Amsterdam. Dit rijksmonument kende vele cuturele bestemmingen en verbouwingen. "In 1889 werd het gebouw uitgebreid met een Franse zaal in een neo-Lodewijk XIV-stijl. In 1924 werd het ingrijpend verbouwd, waarbij onder andere een centrale toegangstrap naar het terras werd gesloopt, een nieuwe entree op de benedenverdieping werd gemaakt en op de hoofdverdieping [links] een Japanse zaal werd ingericht" [Open monumentendag Amsterdam 8-9-2012].
Onder directeur Jan de Vaal werd in 1974 het interieur verbouwd als 'Filmmuseum-Cinemateek' en in oktober werden de 35mm en 16mm filmvoorstellingen verplaatst uit de Stedelijk Museum aula naar de oostelijke Vondelparkpaviljoenzaal, naast de Roemer Visscherstraat. De zaal had aanvankelijk losse stoelen en projectie vanuit een tijdelijke projectiecabine, met zes projectiegaten, achter in de zaal. Het cabinegeluid was hoorbaar tijdens zwijgende filmprojectie die toen zonder muziek plaatsvond. Tijdens een verdere verbouwing in 1975 kwam een permanente cabine boven de foyer met een verlaagd plafond. De zaal (nu met vaste theaterstoelen uit Carré) werd 180 graden gedraaid, gestript zonder decoratie en zwart gespoten, net als Peter Kubelka's experimentele 'Invisible Cinema'. Later verschenen enkele zwartwit glamourfoto's als wanddecoratie. Er werd onder meer een groeiende collectie voormalige 70mm distributieprints opgebouwd (waaronder diverse Samuel Bronston producties) maar zonder projectiemogelijkheid.
VERBOUWING 1991
"De cabine was in 1975 expres groot genoeg gemaakt om ook de andere kant op te kunnen projecteren" volgens Annemieke Hendriks in 1996 [Huis van illusies, de geschiedenis van paviljoen Vondelpark en het Nederlands Filmmuseum]. Dat gebeurde inderdaad door directeur Hoos Blotkamp tijdens een nieuwe verbouwing van 2,5 miljoen gulden in 1991 door Joop van Stigt (die ook de voormalige Du Midi gevel restaureerde) met onder meer twee nostalgische filmzalen. "Onze ingrepen betroffen allereerst een meer publieksgericht functioneren van het museum, het uitbreiden van de filmzalen, waarbij tevens het Art Deco interieur van Cinema Parisien werd ingebouwd" [voormalig burovanstigt.nl/product/filmmuseum-3/]. Bij de heropening in oktober 1991 begon het Filmmuseum tevens met 70mm projectie, in de kleinste 70mm zalen van Amsterdam, beide met een circa 6 meter breed scherm dat hoog hing voor de beperkte zaaldiepte van 11 meter.
De rechter filmzaal werd VSB-zaal genaamd (later omgedoopt tot zaal 2) voor 80 personen met het deels originele interieur uit Jean Desmet's voormalige Parisien bioscoop aan de Nieuwendijk. "Het interieur dateert uit 1924 en werd gedeeltelijk vervaardigd door de firma [Jan] Luhlf, destijds onder meer bekend vanwege de productie van filmaffiches" volgens Ivo Blom [proefschrift Pionierswerk, 2000]. "Een van de problemen van de met de reconstructie belaste schilderes Marya Gasille betrof het feit dat de zaal in het Filmmuseum circa 2,5 meter breder is dan de oorspronkelijke Parisien-zaal" volgens Egbert Koster [Renovatie & Onderhoud, januari 1992]. Deze zaal kreeg twee Philips DP75 projectoren met incidentele 70mm projectie (later 35mm projectie met FP20).
De linker bibliotheekruimte in de vroegere Japanse zaal werd verbouwd tot tweede filmzaal, vernoemd naar toenmalige sponsor Grolsch (later omgedoopt tot zaal 1) met 84 plaatsen en hellende vloer. Het oorspronkelijke plafond werd weer zichtbaar gemaakt en gerestaureerd. Voor de Grolsch zaal werden tweedehands Philips DP70's geïnstalleerd in de cabine die voor dat zware gewicht eigenlijk niet berekend was. "We hebben de beschikking over projectoren die afkomstig zijn uit het Philips Ontspanningscentrum [Eindhoven]. Wij zijn van plan om de 70mm-films, die we in onze archieven hebben, zeker te gaan vertonen als het in onze programmering past" volgens programmeur René Wolf [AD, 17-9-1992]. De twee nauwelijks gebruikte projectoren werden voortaan dagelijks ingezet voor 35mm. Bovendien zijn hier tientallen 70mm hoofdfilms en shorts vertoond, zowel reprises uit eigen archief als tijdelijke buitenlandse import. Verder was er 70mm openluchtprojectie. De filmcollectie telt tientallen 70mm vintageprints naast gekochte restauraties zoals PLAYTIME en WEST SIDE STORY.
"De publieke belangstelling in het Paviljoen Vondelpark loopt door de flinke uitbreiding van het aantal filmvoorstellingen snel op naar eerst 64.000 in 1990 tot 150.000 in de beginjaren van de nieuwe eeuw" volgens André Stufkens [Redder van de tiende muze, 2016].
Hierna volgt een overzicht van 70mm vertoningen in zaal 1 tenzij anders vermeld. Net als bij Filmmuseum Cinerama worden geen trailers en filmfragmenten vermeld. Zie voor de latere ontwikkelingen ook de tekst achter het volgende vertoningsoverzicht.
FILMMUSEUM VONDELPARK 70MM VERTONINGEN (27 HOOFDFILMS 1991-2003)
01). 02-10-1991: PLAYTIME. Reprise [Grolsch zaal 1?].
Vertoning in eerste week na heropening, als eerste van zogenaamde klassiekenreeks, met inleiding door Kees van Kooten.
02). 03-09-1992: HEAVEN'S GATE (blowup). Reprise maar eerste 70mm vertoning.
"De speciaal geïmporteerde kopie van de film (ruim drie uur, op spatzuiver 70mm-formaat!!) bevat meer dan zestig minuten materiaal dat ontbrak in de eertijds in Nederland in roulement gebrachte versie" [Filmmuseum programma, september 1992].
03). 01-01-1993: THAT'S ENTERTAINMENT! (blowup). Reprise.
04). 03-09-1996: BATTLE OF THE BULGE. Reprise.
Dit was uit eigen archief een originele 70mm Super-Cinerama print met vertekening die eigenlijk bedoeld was voor een sterk gebogen Cinerama scherm.
Vanaf 29-11-1996 vertoonde het IDFA festival de 70mm stopmotion short A YEAR ALONG THE ABANDONED ROAD / Året gjennom Børfjord.
05). 22-11-1997: THE KING AND I. Reprise.
"met 6 geluidssporen op het 70mm-beeldformaat een onvergetelijk feest voor oog en oor. In originele Engelse versie met Zweedse ondertitels" [Filmkrant, november 1997].
06). 14-02-1998: CAN-CAN. Reprise.
"De film wordt tijdelijk geimporteerd en is te zien in de originele Engelstalige versie met Zweedse ondertitels. Alleen te zien in Theater aan de Parade in 's-Hertogenbosch... en in het Nederlands Filmmuseum" [Can-Can op 70mm, Filmkrant, januari 1998].
07). 25-04-1998: THE WILD BUNCH (blowup). Reprise.
08). 24-10-1998: APOCALYPSE NOW (blowup). Reprise.
Landelijk 70mm filmfestival 1998-1999 in Amsterdam, Den Bosch, Groningen, Tilburg, Utrecht, waaronder twee films in Filmmuseum:
09). 12-12-1998: MEMPHIS BELLE (blowup). Reprise maar eerste 70mm vertoning.
Nederlands-Frans ondertiteld.
10). 06-02-1999: THE SHELTERING SKY (blowup). Reprise, 70mm premiere Den Bosch Parade 1998.
Engelse versie zonder ondertitels.
11). 30-03-1999: SPARTACUS. Restauratie reprise [Desmet zaal 2].
12). 28-09-1999: TITANIC (blowup). Reprise maar eerste 70mm vertoning.
Dit was de laatste nederlandse 5/70mm blowup vorige eeuw. Met ruim 3,4 miljoen bezoekers is het de derde best bezochte film in Nederland maar de blowup had een beperkt aandeel en is pas na de 35mm roulatie in Amsterdam vertoond. Op een Kino Rotterdam flyer was een aankondiging voor 70mm vertoning vanaf 8-2-2023 maar dit bleek voorbarig omdat de filmmaatschappij alleen toestemming gaf voor de digitale 3D versie.
In het buitenland bestonden ook zes 15/70mm Imax 3D prints, telkens 58 reels voor links en 58 reels voor rechts, totaal 116 reels, lengte 143.000 feet, en monteren duurde 36 uur volgens London BFI Imax in 2012.
Augustus 2000 was er een 70mm festival 'Size matters' samen met Desmet. Op 17 augustus werd geopend met shorts waaronder
THE MIRACLE OF TODD-AO,
THE MARCH OF TODD-AO,
SHELLARAMA,
A PLACE TO STAND,
PHILIPS ON PARADE,
SKY OVER HOLLAND.
13). 18-08-2000: KRAKATOA EAST OF JAVA. Reprise.
14). 21-08-2000: ALIENS (blowup). Reprise.
15). 22-08-2000: THE ALAMO. Reprise.
Originele 70mm prints zijn extreem gevoelig voor verkleuring en bij THE ALAMO was het fysieke verval duidelijk zichtbaar. "Ondertussen kijk je naar THE ALAMO wel met een vreemde dubbele opdracht, want hoewel de film qua inhoud rampzalig ouderwets is en de Zweedse kopie ook danig verkleurd - met een continue terracotta-rode gloed als gevolg - is de beeldscherpte onovertroffen" [Belinda van de Graaf, Trouw, 17-8-2000].
16). 24-08-2000: CIRCUS WORLD. Reprise.
17). 25-08-2000: LE GRAND BLEU (blowup). Reprise.
18). 28-08-2000: LAWRENCE OF ARABIA. Restauratie reprise.
19). 30-08-2000: THE FALL OF THE ROMAN EMPIRE. Reprise.
20).31-08-2000: CUSTER OF THE WEST. Reprise.
21).04-09-2000: 55 DAYS AT PEKING. Reprise .
22). 23-07-2001: EL CID. Reprise [zaal 2].
23). 13-09-2001: THE GREAT RACE (blowup). Reprise [Desmet zaal 2].
November 2002 was er een widescreenweekend samen met Theater aan de Parade, Den Bosch:
24). 09-11-2002: MY FAIR LADY. Restauratie reprise.
25). 10-11-2002: RYAN'S DAUGHTER. Reprise.
Dit was een zweeds ondertitelde kopie, en weinig verkleurd door de koelcel van het Svenska Filminstitutet.
26). 19-12-2002: 2001: A SPACE ODYSSEY. Reprise.
27). 16-11-2003: THE LAST VALLEY. Reprise (70mm premiere Den Haag Asta, 1971).
Tijdens het programma "40 jaar DDR-cinema" was er 13-11-2009 een 35mm vertoning van de 70mm produktie EOLOMEA uit 1972, in aanwezigheid van hoofdrolspeler Cox Habbema. Deze SF-film was een soort tegenhanger van 2001: A SPACE ODYSSEY. Volgens haar is het nu een tamelijk trage ouderwetse praatfilm, meer jaren vijftig maar vanwege techniek en trucages toen zeer modern. Ze herinnert zich geen bijzonderheden van de 70mm filmopnamen behalve misschien de hoeveelheid studio-lampen. Waarschijnlijk vergde het 70mm negatief extra licht en de temperatuur kon daardoor oplopen tot ruim 50 graden. De acteurs in hun plastic ruimtepakken transpireerden enorm maar zij had zelf vooral last van hoofdpijn. Voor de strandscenes die zich op de Galapagos moesten afspelen werd de Bulgaarse Zwarte Zeekust gekozen maar het regende de hele week en tenslotte werd uitgeweken naar de DDR Oostzeekust. Er was slechts een dag beschikbaar maar uiteindelijk lukte het om de vereiste zonnige scenes binnen die dag te filmen, volgens Cox Habbema in 2009 in een telefoongesprek met Jan-Hein Bal.
BESLUIT
Er was ook een AROUND THE WORLD IN 80 DAYS testscreening van een Zweedse 70mm print maar rechten blokkeerden een vertoning, volgens operateur Hans van Noort in 2018. Behalve een PLAYTIME openluchtvertoning in augustus 2005 verhuisden verdere 70mm voorstellingen tot 2006 naar Bellevue Cinerama, omgedoopt tot Filmmuseum Cinerama. 9-4-2006 was SKY OVER HOLLAND de laatste 70mm Vondelpark programmering (in zaal 2) en in 2009 was er een besloten WEST SIDE STORY 70mm voorvertoning. Daarnaast maakte digitale projectie opgang. "Dat wat leuk is aan het vak verdwijnt. Ik ben blij dat we hier naast digitaal ook nog met oude machines blijven werken" volgens operateur Marieke van de Pol [Trouw, 26-11-2011]. Andere operateurs waren onder meer Anton Bakker, Jan Ewout Ruiter, Ron Salari, Martin Schrevelius.
1-1-2010 fuseerde het Filmmuseum tot Eye Film Instituut Nederland. "Op last van het van het ministerie van OCW, en in navolging van andere kunstsectoren, dient er een sectorinstituut voor de film te komen. Het museum moet samengaan met de Filmbank (experimentele film), Holland Film (promotie) en het Nederlands Instituut voor Filmeducatie" [eyefilm.nl/uploads/downloads/blocks/Eye-75jaar-chronologie.pdf]. Op een nieuwe website verdween tevens alle voorafgaande widescreenprogramma-informatie van Filmmuseum en Filmmuseum Cinerama. 8-1-2012 was de slotavond waaronder THE GRADUATE 35mm op DP70.
Het Parisien interieur werd ontmanteld en later ingebouwd in bioscoop de Filmhallen die september 2014 opende, plus permanente Parisien fototentoonstelling. "Eén zaal [7] heeft nog een speciale verbouwing nodig voordat hier films kunnen worden vertoond. Nu is het nog een kale wit gestucte zaal, maar vanaf 23 oktober moet hier de Parisienzaal opengaan, met het interieur van de oude Cinema Parisien op de Amsterdamse Nieuwendijk, in 1910 opgericht door Jean Desmet. Toen deze bioscoop in 1987 dicht ging, werd het art-deco interieur eruit gehaald en herplaatst in zaal 2 van het Filmmuseum in het Vondelpark. Met de verhuizing van Eye naar het IJ kon het interieur niet mee en werd opgeslagen. Het bijzondere interieur krijgt dus nu in de Filmhallen een derde leven. Alex: 'De zaal zal worden geprogrammeerd door Eye, waarmee dit de vijfde zaal van hen wordt [later gestaakt]. En voor ons is dit een interessante toevoeging aan de Filmhallen. Voor de opening eind oktober willen we ook de kleindochter van Jean Desmet uitnodigen. Daarnaast laten we nu een documentaire maken over de geschiedenis van het Parisien-interieur, tot en met de inbouw in De Filmhallen' " volgens een interview met Alex Rutten door Nico van den Berg [moviescene.nl/p/157058/sneak_preview_de_filmhallen_van_tramremise_tot_arthousebioscoop].
Bij de Vondelparkpaviljoen verbouwing en restauratie door Jonkman Klinkhamer werd de projectiecabine gesloopt maar de middentrap buiten keerde terug zoals in 1881.
13-5-2014 heropende het paviljoen genaamd VondelCS als AvroTros studio. Vanaf 4-10-2023 opende IDFA cinema in de vroegere Filmmuseum Grolsch zaal maar dan 180º gedraaid, met een digitale projector achterin de zaal, idfa.nl
Lees ook
cinematreasures.org/theaters/11263
nl.wikipedia.org/wiki/Eye_Filmmuseum
theobakker.net/pdf/bioscopen.pdf
Filmmuseum opvolger Eye opende in 2012 haar nieuwbouw in Amsterdam Noord en vervolgt daar ook 70mm projectie (zie hoofdstuk Eye).