70mm vertoning 1965-1991, 2003-2006, met twee Cinemeccanica Victoria-8 projectoren, later een Philips DP70 projector (854 en/of 1434), en een Philips DP75, tot 1978 op circa 17,6x7 meter Cinerama scherm, daarna op eendelig scherm van circa 14,25x6,9 meter.
Architecten: A.L. van Gendt en Zonen (1840, Bellevue schouwburg), Eduard Cuypers (circa 1880, panden Marnixstraat 396-398), talloze verbouwers waaronder J. Hartkamp jr. (1889, concertzaal), J.G. Heineman, M. Ketting (1938, verbouwing), K.J. Roosendaal, J.R. Koning, Carel L.W. Wirtz, decoratie Wally Elenbaas (1965, Bellevue Cinerama), Architectenbureau Korbee (1985, verbouwing), Architectenbureau George J. van Delft (1994, verbouwing), Jo Coenen & Arno Meijs (2009, restauratie gevel Marnixstraat 396-398).
Exploitanten: Urbi (1965-1984), Holland Exhibitors (1984-1995 ?), [en Cannon 1985-1991 ???], Pathé Theatres (1995-2002), Nederlands Filmmuseum (2003-2006, waarvan 2001-2002 met gedeelde programmering). Afgebroken en vervangen door DeLaMar theater.
GEBOUW
Na de 3-strip Cinerama projectie in Rotterdam in 1960 (zie hoofdstuk 35mm CinemaScope en Cinerama) volgde een 'tweede generatie' 70mm Cinerama bioscoop in Amsterdam in 1965. In tegenstelling tot de verbouwde Cinerama Rotterdam werd Bellevue Cinerama Amsterdam speciaal voor Cinerama ingericht. Evenals Calypso ontstond ook Bellevue binnen het 19de eeuwse Bellevue zalencomplex, met een gezamenlijke ingang via de verbouwde gevel van Calypso aan de Marnixstraat. Er kwam een nieuwe luifel en marmeren entree met een bescheiden kassa rechts. “Het is de bedoeling van ons voorstel, dat de concertzaal [uit 1899] en de kleine zaal van Bellevue tezamen tot een Cineramatheater herbouwd zullen worden.” volgens directeur Piet Meerburg [Telegraaf, 28-9-1963]. Deze lagen rechts van Calypso, tussen Bellevue Theater Leidsekade en Marnixstraat panden 396-398. Tijdens de sloop in 2007 waren de gietijzeren dakspanten even zichtbaar. "Bouwkundig vormen ze echter een wirwar van muren, trappen en plafonds die nergens goed op elkaar aansluiten" [volgens tijdelijke website Nieuwedelamartheaters]. Op eerdere Cinerama bouwtekeningen was de zaal nog 180 graden gedraaid met een circa 19 meter breed Cinerama scherm en met drie projectiegaten voor een opstelling met drie Cinerama projectoren. Wegens een gebrek aan deze films werd daar tijdens de bouw alsnog vanaf gezien, volgens Piet Meerburg in 2007 (overleden in 2010). Uiteindelijk werd gekozen om de zaal 180 graden te draaien en werd het Cinerama scherm minder breed, en met 70mm (in plaats van 3-lens ofwel 3-strip Cinerama) projectie. Het trappenhuis naar de cabine kwam in een toneeltoren met hoge betonnen gewelven. Er was geen lift en de zware 70mm akten moesten naar de eerste verdieping worden gedragen. De zaal werd verlaagd tot kelderniveau om het scherm onder het bestaande dak onder te brengen waar voorheen de entree was. Er kwamen circa 653 zitplaatsen en geen balkon. Ooit was het een van Amsterdam's drie grootste zalen naast Tuschinski en City, volgens Robbert Blokland [Theater Tuschinski 100 jaar, blz. 56]. Dat was dan na de sluiting in 1982 van Du Midi dat met 700 plaatsen Bellevue overtrof.
"Vier effect-loudspeakers van achter uit de zaal zorgen met de normale loudspeakers, die achter het doek zijn aangebracht, voor een indrukwekkend volume... De beelden verschijnen op een zeventien meter breed en acht meter hoog in een lichte ronding aangebracht projectiescherm, dat is samengesteld uit 1600 stukjes over elkaar vallend linnen" [V. Hafkamp, geciteerd door Richard van Bueren, Saturday night at the movies]. Naast deze vier effectluidsprekers in de achterwand van de zaal waren er ook nog twee links en twee rechts op de zijwanden, en deze acht boxen samen zorgden voor de surround-geluidsweergave in de zaal van het zesde kanaal. Bellevue had vroeger als enige Amsterdamse bioscoop 6-kanaals geluidsweergave (in plaats van de gangbare weergave over vier kanalen waarvan drie groepen achter het scherm) met om de vier meter een van de vijf groepen geluidsboxen achter het scherm.
"Het theater [blijft] met Cinerama Rotterdam exclusief voor Nederland in zijn soort: kijkspel op een kolossaal, aan de zijkanten enigszins de zaal inbuigend, doek en geluid ‘waar u middenin zit'... En een belangrijke technische perfectionering is er de oorzaak van dat Amsterdam met Cinerama een paar jaar achter Rotterdam loopt: men heeft in de hoofdstad gewacht op de zogenaamde ‘één-lens-projectie' waardoor de strepen over het doek die het beeld vroeger... in drieën verdeelden verdwenen zijn. Mr. P[iet] Meerburg, mede-directeur van Bellevue Cinerama dat met de televisie-studio het vroegere Bellevue-complex beslaat, zegt: ‘We waren er eerst bang voor dat de aanvoer van Cinerama-films beperkt zou blijven. Door de nieuwe produktie- en projectie-mogelijkheden is dat gevaar voorbij en nu kunnen we hier ook 70mm-films vertonen met een nauwkeurig Cinerama-effect'." volgens Henk ten Berge [Telegraaf, 19-11-1965].
Rotterdamse architect Carel Wirtz (die in Amsterdam ook Calypso, Kriterion, Cineac Reguliersbreestraat verbouwde) gaf de zaal een warme decoratie met grandeur. De zijwanden hadden een soort op-art effect met een onregelmatig uitspringend patroon van (vooraan) zwart naar (achteraan) wit verlopende gasbetonblokken, met verticaal strijklicht vanuit in traptreden verzonken spots (later door een ander enigszins herhaald in Den Helder Rialto, nu Zevenskoop). De achterwand van de loge (voortgezet in de aangrenzende foyer) had een kleurig abstract linnenbehang met strijklicht van bovenaf, en daarvóór hingen lamellen haaks op de zaal als een soort variant op het Cinerama-scherm (nog te zien op een documentaire uit 2000 maar daarna vervangen door een rode wand). Drie roterende spotjes vanuit het plafond (links, midden en rechts) op het gordijn symboliseerden de oude Cinerama techniek met drie projectoren. Lichteffecten waren Wirtz's specialiteit. "Hij zoekt een relatie tussen licht en architectuur, waarbij verlichting als ondersteuning van de ontworpen lijnen wordt gebruikt" [NBB Persbericht, 9-7-1970]. "Ik werk bewust naar een bepaalde sfeer toe. Nog voor de voorstelling begint moet de gehele entourage, moet letterlijk ieder detail meewerken om het publiek een bewust gevoel van feestelijheid te doen ondergaan" volgens Wirtz in een interview door Han Reinsberg [NWC, 18-6-1965]. Er was een groen stuc-plafond en boven de loge kreeg de voorkant van de cabine een indrukwekkende witte boog over de volle breedte van de zaal, nog een soort toespeling op het Cinerama-scherm. De foyer kreeg een abstract glasmozaïek van Wally Elenbaas. Alleen de loge had een (excentrisch) middenpad.
CINERAMA SCHERM
Hoewel de naam Cinerama hier niet naar drie projectoren verwees was Bellevue door haar Cinerama scherm, én 70mm programmering, toch een officiele Cinerama bioscoop met bijbehorend Cinerama logo op de gevel, en bewegende neon-lichtreclame waarvan beurtelings het linker- en rechteraanzicht brandde. Tot 1978 werd geprojecteerd op een sterk gebogen origineel Cinerama (louvre) scherm, maar veel kleiner dan in Rotterdam. Het was 17,6x7 meter volgens een dia die vroeger bij elke voorstelling werd vertoond (bij een zaalhoogte van 9,4 meter). Dit was het grootste scherm voor 5/70mm in Amsterdam. 70mm films besloegen vrijwel het gehele Cinerama scherm. Dit had een sterke kromming van 120 graden ofwel een derde deel van een cirkel met een diepte van circa 4 meter. De voorste rang met 4 rijen was ter hoogte van het scherm waar je letterlijk rondom het immense beeld kon ondergaan. Een scherm met vergelijkbare dimensies bestaat nog steeds in Schauburg Karlsruhe. George Schuller kwam een week voor de opening in dienst als operateur en werkte onder meer in Bellevue tot en met 1978. "Een Cinerama scherm was groot en sterk gebogen. En het scherm was niet één geheel, maar samengesteld uit vele honderden nauwkeurig tussen boven- en onderrand gespannen [overlappende] repen geperforeerd wit plastic van elk 2 centimeter breed. Elk van die repen afzonderlijk was zo gericht dat zo weinig mogelijk kruisreflectie zou optreden (projectielicht dat van de ene doekzijde naar de tegenoverstaande reflekteert en daar het kontrast vermindert. Dat is een van de problemen die zich bij sterk gebogen eendelige schermen voordoen). Groot nadeel van zo'n scherm was dat elk van de reepjes, die als snaren gespannen waren, uit hun juiste positie konden zwiepen als ondernemende lieden uit het publiek ermee gingen spelen. Kindervoorstellingen waren in dat opzicht een schrik voor de operateurs. Want elk verkeerd hangend reepje zag er vanuit de zaal uit als een storende zwarte lijn over het beeld. Elk reepje moest na de voorstelling dus weer goed worden gespannen" volgens George Schuller. Het latere eendelige scherm had dit bezwaar niet meer en was onbereikbaar voor kinderhanden. Tijdens projectie kon je de structuur van het scherm blijven waarnemen als een soort verticaal lijnraster. Momenteel heeft Bradford's Cinerama een louvrescherm in gebruik, van eveneens 17 meter met 1300 overlappende repen, volgens Rod Varley [Cinema Technology, juli 1993]. Seattle heeft het enige andere louvrescherm [kijk online youtube.com/watch?v=LPfRD4eTBGI].
Jarenlang waren er drie rangen en roadshow toegangsprijzen waren aanvankelijk fl. 4,50 (rij 1-4), fl. 5,50 (rij 5-15) en fl. 7,50 (rij 16-21) en de maximum recette fl. 3.894,50. In 1968 was de netto jaaromzet fl. 625.723,00 [NBB-archief]. "Elk projectiescherm verliest na jaren zijn witheid, door chemische verkleuring, stofdeeltjes, rookaanslag. Het Cinerama scherm uit 1965 werd daarom in juli 1973 vervangen door een identiek nieuw scherm. Eind 1978 kwam er een eind aan de echte Cinerama schermen in Bellevue. Het systeem van afzonderlijk geprijsde rangen ging namelijk over naar eenheidstarief. Nadeel daarvan was dat het publiek voor een gemiddeld duurder kaartje, met een beetje pech, toch terecht kon komen op een slechte zitplaats helemaal voorin (niet voor niets 'stijve nek-loge' genoemd) waarvoor je vroeger minder zou hebben betaald. De toenmalige directie besloot dat nadeel te bestrijden door het scherm kleiner en platter te maken. En uit één stuk, want ook de reepjes-struktuur was niet meer nodig. Dat is het scherm zoals we het sindsdien in Bellevue kennen. Nog steeds behoorlijk groot en flink gebogen, maar beslist geen Cinerama" volgens George Schuller. Achter het scherm kwamen nieuwe speakers met slechts drie kanalen maar de zaalspeakers met het vierde kanaal bleven. Ook de volgende generatie roemde echter projectie, het indrukwekkende geluid en akoestiek. Dankzij de nog steeds aanzienlijke kromming bleven er overal goede zichtlijnen. De projectieafstand tussen lens en scherm werd 27 meter. Het Filmmuseum [Zine, november 2005] noemt een breedte van 12 meter voor het eendelige scherm maar een meting uit 2006 van circa 14,25x6,9 meter bevestigt een vroegere notitie door operateurs van 14,4x6,8 meter, want smaller betekent ook een geringere hoogte. Afmeting en diepte van het vroegere Cinerama scherm bleef echter altijd herkenbaar aan omvang en kromming van het gordijn.
PROJECTIE
Verdere operateurs naast George Schuller waren onder meer Sjoerd Balfoort, Freek Dozy, Fransje Faber, Theo Faber, Egbert Habes, Pim Hiddes, Oscar Poppe, Servaas van Rooijen, Walter Schuller, Robert Stevens. De cabine was hoog in de zaal en keek daardoor op een scherm met een tamelijk rechte bovenrand maar een sterk gebogen onderrand en George Schuller moest projectiemaskers op maat vijlen (Cinerama Rotterdam had met een lage cabine het omgekeerde probleem). De projectiecabine kreeg een reusachtige glaswand maar op last van de brandweer werd die onmiddellijk gesloopt en vervangen door een frame met meerdere kleine ruiten. Bellevue begon met twee Cinemeccanica Victoria-8 projectoren en eindigde met één nieuwere Victoria-8, maar had ook tijdelijk een Philips DP70 vanaf 1979 en een DP75 omstreeks 1985, allebei uit Calypso. Volgens Egbert Habes waren er geen twéé DP70's [zoals onjuist vermeld op in70mm.com/dp70/country/europe/holland/index.htm, die schrijft dat DP70 projector nummer 854 naar Cinerama Rotterdam ging en 1434 naar België].
Na Du Midi en Flora was Bellevue het derde de laatste Amsterdamse 70mm roadshowbioscoop maar de enige die jarenlang uitsluitend 70mm vertoonde. "Oorspronkelijk waren alle Cinerama theaters in de hele wereld contractueel verplicht alle hoofdfilms op 70mm (of eventueel 3-lens) te vertonen. Die verplichting werd beëindigd in 1970 (toepasselijk maar wrang!) omdat er steeds minder 70mm films werden gemaakt" volgens George Schuller. Mede hierdoor begon Bellevue (met THE GREAT RACE) in 1966 als eerste in Amsterdam met vertoning van blowups. Ironisch genoeg waren ook Bellevue's twee andere grootste 70mm successen DOCTOR ZHIVAGO en THE WILD BUNCH allebei blowups. Bellevue opende te laat om nog veel originele 70mm premières te beleven. De meest succesvolle hiervan waren GRAND PRIX (met 12 weken) en 2001: A SPACE ODYSSEY (met 11 weken). Daarnaast bracht Bellevue echter ook veel 70mm reprises uit andere bioscopen en samen met de latere Filmmuseum programmering draaide het merendeel van alle 70mm titels in Amsterdam tenminste ook in Bellevue, ofwel circa 50 van ruim 80 titels.
"Drie-lens Cinerama-producties konden alleen in één-lens Cinerama-theaters zoals Bellevue vertoond worden nadat ze op 70mm film geprint waren. Dat gebeurde met HOW THE WEST WAS WON en CINERAMA'S RUSSIAN ADVENTURE. Voor de eerste vijf één-lens Cinerama films werden dure speciale optisch gecorrigeerde 70mm kopieën gemaakt voor sterk gebogen schermen [Super-Cinerama]. Nadeel was dat deze kopieën daardoor niet goed bruikbaar waren in de vele andere 70mm theaters met vlakke(re) schermen (Du Midi vertoonde enkele van deze films op vlak scherm, waarbij met kunst- en vliegwerk werd getracht de Cinerama-correctie tegen te gaan, met twijfelachtig succes [waaronder IT'S A MAD, MAD, MAD, MAD WORLD]). Daarom werden alle volgende Cinerama-films op niet-gecorrigeerde (zogenaamd 'vlakke') 70mm prints uitgebracht. Nadeel nu was uiteraard dat deze films juist vertekend werden geprojecteerd op Cinerama-schermen" volgens George Schuller. Optisch gecorrigeerde 70mm Ultra Panavision prints als THE HALLELUJAH TRAIL en KHARTOUM draaiden nooit in andere Amsterdamse 70mm bioscopen, terwijl ook in Bellevue reprises hiervan uitbleven.
"Hoewel de produktie van [70mm] Cineramafilms de laatste jaren weer stevig op gang is gekomen, kunnen de Nederlandse verhuurkantoren zich de prijs van een originele Cineramafilm niet veroorloven. Deze kopie, die dan alleen in het Rotterdamse en Amsterdamse theater gedraaid kan worden, is drie tot vier keer zo duur als een kopie van een normale film" [Havenloods, 15-2-1968]. " 'Het vertonen van Cinerama films is een kostbare aangelegenheid, want een [70mm] Cinerama-kopie kost ongeveer 8000 dollar', aldus de bedrijfsleider van het Bellevue-Cinerama, de heer T.S. Oosterbaan. Hij verwacht vooral veel bezoekers van buiten de hoofdstad. ‘Het publiek dat naar Cinerama gaat, is in het algemeen niet zozeer filmpubliek. Het zijn vaak revue-liefhebbers' " [onbekende krant, 1965]. "Men zegt dat zo'n Cinerama theater weinig wordt bezocht door gewone bioscoopbezoekers. Uit alle hoeken van het land worden per bus mensen aangevoerd die het bezoek aan Cinerama verbinden met een toeristisch dagje uit. Zo is tenminste de ervaring in Rotterdam" volgens B.J. Bertina [Volkskrant ?, december 1965].
In 1971 had Bellevue vergevorderde plannen om alsnog drie 35mm Cinerama projectoren in te bouwen voor 3-lens Cinerama-projectie maar dit ging niet door nadat een proef voor revival van Cinerama-projectie in Rotterdam flopte, volgens George Schuller. Na 1980 kwamen vier rechthoekige gaten in de parabolische achterwand, links en rechts van het kabinevenster maar dat waren ventilatieroosters.
Bellevue had ook superieure 35mm CinemaScope projectie maar respecteerde niet de afwijkende CinemaScope-beeldverhouding. "CinemaScope en 70mm waren daar exact even groot, doordat de extra breedte van CinemaScope werd opgeofferd, als minste van twee kwaden (35mm CinemaScope 2.35:1 werd dus 2.20:1, net als 70mm). In feite hakte Bellevue Cinerama alle 35mm CinemaScope-films in de breedte op die manier af. Noodgedwongen, want we wilden allereerst ook bij CinemaScope het hele scherm gebruiken, maar bovendien hadden we geen boven- en onderkader, laat staan verstelbaar hoogtekader [in tegenstelling tot Du Midi en Flora]. Want eigenlijk hadden we het CinemaScope-beeld wel even breed, maar iets minder hoog moeten maken dan het 70mm beeld" volgens George Schuller.
GORDIJN
"Alle Cinerama bioscopen moesten ter verhoging van de sfeer een enorm rood pluche gordijn hebben in de gebogen vorm van het Cinerama scherm. Dat gordijn moest op klassieke manier vanuit het midden naar links en rechts openen om [eigenlijk na een proloog op normaalbeeld] langzaam het gigantische beeld te onthullen. Door ruimtegebrek was dat in Bellevue niet mogelijk. In geopende stand neemt zo'n enorm pluche gordijn namelijk veel ruimte in beslag aan beide uiteinden van het scherm. En die ruimte was er niet wegens bestaande muren. Daarom besloot men tot een unieke oplossing. Namelijk een enorm, rood en gebogen gordijn, dat echter naar boven opent. Maar een gebogen scherm kun je onmogelijk naar boven oprollen. Daarom verdeelde men het gordijn in 17 banen van elk een meter breed, die allemaal op hun eigen trommels naar boven oprolden. De trommels waren in twee groepen (even en oneven banen) verdeeld en zodanig aan elkaar gekoppeld, dat de banen gezamenlijk de vereiste boog vormden. Omdat de gordijninstallatie nogal zwaar is uitgevoerd, gaat het openen en sluiten langzaam en duurt 46 seconden" volgens George Schuller. Een van de groepen had enkele seconden voorsprong. Wegens veel storingen was het niet altijd operationeel, tot het vervangen werd.
GELUID EN INLOOPMUZIEK
Jarenlang bewogen de gordijnen op Quincy Jones' slotmuziek uit THEY CALL ME MISTER TIBBS met de juiste lengte, volgens operateur Pim Hiddes in 2022. Een soort handelsmerk van Bellevue was inloopmuziek met strakke timing. George Schuller "heeft een erg goed gevoel voor sfeer. Voor elke film zocht hij speciale muziek uit" volgens Pim Hiddes [geciteerd door Anneke Munnik, Telegraaf, 13-1-1977]. "In de hoogtijdagen van Bellevue Cinerama werd er bij elk hoofdfilmprogramma een bij de film passende geluidsband samengesteld van muziek tijdens inloop en pauze. Liefst met muziek uit de film zelf maar anders uit andere gelijksoortige films. Ook werd voor elke programma-start, dus ook voor deel twee na de pauze, speciale ouverture-muziek gebruikt die zodanig werd getimed dat exact aan het einde van die muziek het gordijn net helemaal open was en beeld en geluid van de film begon (het idee hiervoor stamde uit de jaren 50 en 60, toen veel superfilms als BEN-HUR, LAWRENCE OF ARABIA, SPARTACUS etc. zelf aan het begin van delen 1 en 2 eigen ouverture-muziek hadden voor het begin van het beeld). Met deze meestal bombastische ouvertures kreeg het trage openen van het gordijn juist een extra theatraal effekt. Soms werd zo'n ouverture gemixt met toepasselijke geluidseffecten, bijvoorbeeld branding en meeuwen bij THE POSEIDON ADVENTURE, onderzeebootgeluiden bij 20,000 LEAGUES UNDER THE SEA en ICE STATION ZEBRA, raketlanceringsgeluiden bij MAROONED, kanongebulder bij oorlogsfilms.
Films op 70mm werden op een zelfgemaakte dia aangekondigd, met uitleg over het geluidssysteem ('6 kanalen stereofonisch geluid, 60 watt per kanaal' !!) en de luidsprekergroepen ('5 groepen achter het scherm en 1 groep in zij- en achterwanden'). Toen vanaf 1970 steeds meer films op 35mm met monogeluid werden gedraaid, werd surroundgeluid gesimuleerd door bij toepasselijke scènes (storm, explosies, vliegtuigen, muziek, echo etc.) het geluid op de juiste momenten ook over de surroundspeakers te leiden (dit gebeurde door kijkend naar het beeld, met de hand aan de surroundvolumeknop te wachten tot de bewuste scène begon en eindigde). Dit werd bijvoorbeeld toegepast bij [35mm prints] THE GUNS OF NAVARONE, LAWRENCE OF ARABIA, THE BRIDGE ON THE RIVER KWAI, A BRIDGE TOO FAR etc. Een of twee keer werd bij een onderwaterfilm de zaal 'onder water gedompeld' door de witte zijwandverlichting te vervangen door afwisselend groene en blauwe spots" volgens George Schuller. Ook de foyer werd incidenteel opgesierd zoals een decoratie bij WOODSTOCK (die in 2006 deels is teruggevonden).
Freek Dozy was eind jaren zestig ramplacant-operateur (oproepkracht). "Vaak wordt tijdens het oplopen van het voordoek een speciaal geluidseffect gedraaid. Zo werd bij 2001: A SPACE ODYSSEY het aftellen en starten van een raket, bij GRAND PRIX stereo-effekten van race-auto's, bij ICE STATION ZEBRA onderzeebootgeluiden, als intro gedraaid. Alles wordt zo uitgerekend en later met de stopwatch in de hand gestart dat: het zaallicht uit is, het doek op is en de intro muziek ten einde is op hetzelfde moment dat het eerste filmbeeld en -geluid er zijn" [Freek Dozy, NBF-Bulletin, december 1974].
Overigens gaf het indrukwekkende geluidsvolume ook overlast zoals blijkt uit een brief aan de Milieudienst Amsterdam. "De sterkte van de geluidsweergave van de bioscoopfilms en de daaraan voorafgaande commercials is dermate hoog, dat in het pand Leidsekade 88 hs. de dialogen letterlijk kunnen worden gevolgd" volgens een bewoner op 30-8-1992.
Jarenlang bestond het voorprogramma voornamelijk uit reclame-dia's, 35mm AMSTELBIER commercials en 70mm PETER STUYVESANT commercials van circa een minuut, maar zelden trailers en geen journaals. Verder waren enkele 70mm shorts (soms meermaals) onderdeel van diverse roadshows, afhankelijk van de lengte van de hoofdfilm (namelijk FORTRESS OF PEACE, SHELLARAMA, MICHELANGELO, THE MIRACLE OF TODD-AO, A PLACE TO STAND). Daarna sloot het gordijn voor een korte pauze met (mobiele) ijs-verkoop en opende het weer met inloopmuziek voor de hoofdfilm. Pas jaren later werden vooraf ook journaals vertoond en veel 35mm cartoons.
BEDRIJFSARCHIEF
George Schuller bewaarde een ordner bedrijfsarchief waaronder technische correspondentie met Cinerama Inc. Londen, en tot JAWS op 35mm in 1975-1976 tevens uitvoerige rapportages en schema's betreffende projectie, voorfilms, inloopmuziek, geluidseffecten enz. waaronder van de nooit hier vertoonde FUNNY GIRL "Magn. volume proj. A 5-6, B 6-7. Spoel I Intro op de band (Finale FUNNY GIRL soundtrack, 2:21. Doek op 1:35. Start Film 2:15" enz. Ook bestaat een soort logboek met informatie over alle vertoonde kopieën tot 1977 zoals print voor plat of gebogen (Cinerama) scherm, projectiesnelheid (vaak versneld tot 25 in plaats van 24 beelden per seconde), geluid (magnetisch of optisch), aantal voorstellingen, roadshows, distributeur, formaat, enz. Soms zijn tijdens roulatie 70mm prints vervangen door 35mm en omgekeerd. Hierdoor zijn bij uitzondering niet alleen de eerste vertoningsdata per titel vermeld maar tot 1977 tevens reprises en aantal vertoningen.
George Schuller maakte tientallen kleurendia's tijdens 70mm projecties op het Cinerama scherm en hiernaast worden diverse films geïllustreerd met de hoofdtitel uit deze opnamen. Hij fotografeerde tevens besloten projecties van nooit geprogrammeerde films als THE AGONY AND THE ECSTASY (testfilm vóór de opening in 1965 uit het naburige Calypso) en THE BIBLE. Andere besloten 70mm vertoningen waren tradeshows zoals THAT'S ENTERTAINMENT op 18-11-1974.
Zie voor de latere ontwikkelingen ook de tekst achter het volgende vertoningsoverzicht.
BELLEVUE CINERAMA 70MM VERTONINGEN (42 HOOFDFILMS 1965-1991)
01). 09-12-1965: THE HALLELUJAH TRAIL. Première.
7 weken met 98 vertonigen, daarna nooit meer in Amsterdam. Dit was een 70mm Ultra Panavision Super-Cinerama print. "Amsterdam heeft een nieuw theater. Bellevue Cinerama leidt u langs het pad van avontuur en ongekend plezier. Op het gigantische Cinerama-scherm in kleuren. Trek mee met de whisky-karavaan over torenhoge bergen en door eindeloze vlakten in uw gemakkelijke stoel van het nieuwe theater" meldde de advertentie. Dit was de eerste van enkele vroege prints voor een gebogen Cinerama scherm maar toch werd opgemerkt dat het gekromde doek "vooral aan de zijkanten de figuren sterk deformeert" [Haarlems Dagblad, 17-12-1965]. Tijdens het openingsgala overhandigde actrice Conny Stuart (die optrad in het naastgelegen Nieuwe De La Mar Theater) symbolisch de kopie van deze film aan Europees Cinerama president Patrick Notaro [zie beeldbank Nationaal Archief]. Eenmalig draaide de 70mm short FORTRESS OF PEACE en daarna permanent de 70mm short SHELLARAMA tot 19-05-1966.
02). 27-01-1966: THE GREAT RACE (blowup). Première.
25 weken met 350 vertoningen (reprises Bellevue tot 1977: 03-07-1969, 4 weken met 56 vertoningen, en 17-06-1971, 4 weken met 56 vertoningen).
Dit was de eerste blowup in Amsterdam. Met deze fllm begon een stroom touringcars vol bezoekers van buiten Amsterdam en het werd Bellevue's grootste succes tot DOCTOR ZHIVAGO.
03). 21-07-1966: BATTLE OF THE BULGE. Première.
10 weken met 140 vertoningen (reprises Bellevue tot 1977: 23-01-1969, 3 weken met 42 vertoningen, vooraf draaide een 70mm PETER STUYVESANT commercial).
George Schuller moest vlak tevoren nog twee scènes uit de print verwijderen opdat deze door de filmkeuring voor 14 in plaats van 18 jaar werd toegelaten. Dit was een 70mm Ultra Panavision Super-Cinerama print waarvan Eye er een bezit.
04). 29-09-1966: KHARTOUM. Première.
7 weken met 100 vertoningen, daarna nooit meer in Amsterdam. Dit was de laaste 70mm Ultra Panavision Super-Cinerama print.
05). 17-11-1966: DOCTOR ZHIVAGO (blowup). Première.
76 weken met 1064 vertoningen (reprises Bellevue tot 1977: 27-01-1972, 4 weken met 56 vertoningen, en 29-05-1975, 3 weken met 42 vertoningen).
Dit werd Bellevue's grootste succes met 1064 voorstellingen in anderhalf jaar tot mei 1968 en de meest succesvolle blowup in Amsterdam. De film begon pas na een maand te lopen door mond op mond reclame, daarna zat de zaal aanhoudend elke avond vol. In april 1967 kreeg de 100.000e bezoeker een fruitmand aangeboden door Hafbo-distributie. Er verscheen een Nederlands programmaboek.
De kopie was enigszins onscherp. "Helaas moesten de operateurs het ermee doen (gelukkig kwamen er weinig of geen klachten van het publiek, integendeel: de film trok 76 weken lang volle zalen). Toen Asta Den Haag na een jaar prolongaties stopte met ZHIVAGO, kreeg Bellevue de 70mm blowup van Asta, en deze bleek veel scherper. De oude kopie van Bellevue was dus gewoon slecht geprint" volgens George Schuller. Deze wisseling staat niet in het logboek. Tegelijkertijd ging de film over naar Cityfilm-distributie en na 50 weken verdween hij op 30-11-1967 uit de administratie van Hafbo. De weekafdracht aan Hafbo was op 29-12-1966 nog fl. 16.980, in week 49 (op 19-10-1967) fl. 6.727 en week 50 fl. 10.035.
Vanaf 1968 bracht Bellevue ook reprises en niet meer elke film draaide maandenlang, waardoor het aanbod groter werd.
06). 02-05-1968: GRAND PRIX. Première.
12 weken met 168 vertoningen (reprises Bellevue tot 1977: 27-04-1972, 1 week met 14 vertoningen). Later draaide vooraf een 70mm PETER STUYVESANT commercial over LAS VEGAS. Er verscheen een Nederlands programmaboek.
Ondanks de Super Panavision credit werden de mobiele shots onvermeld gefilmd met talloze compacte MCS-Superpanorama camera's, die ook zichtbaar in beeld figureren als journaalcamera's (net zoals later 65mm Imax camera's in NOPE).
Dit was lang de enige 70mm speelfilm met Nederlandse opnamen, gedraaid van 22 tot 25-7-1966 op het toenmalige (nog tamelijk rechte en overzichtelijke) circuit van Zandvoort, volgens credits met medewerking van “Koninklijke Nederlandse Automobiel Club, Nederlandse Autorensport Vereniging (Circuit van Zandvoort), The Dutch Grand Prix 1966”. Nederlandse productieleider Wim Lindner moest zorgen voor een crew van honderd man plus nederlandse toevoeging van tientallen medewerkers waaronder 28 chauffeurs [NBF-Bulletin, 1967, 5, & American Cinematographer, januari 1967]. George Lucas was een van de vele camera operators volgens Lindner. “We hebben voor GRAND PRIX in een weekend (vrijdag, zaterdag en zondag ) 500.000 gulden uitgegeven. Het hele circuit van Zandvoort was hiervoor afgehuurd. Opeens werd alles afgezegd, maar twee weken voor de race werd besloten dat de opnames toch doorgingen. Op zaterdag waren de repetities en op zondag was er een echte race die gefilmd werd. In de hele wereld waren op dat moment in totaal maar 25 [MCS-Superpanorama] 65mm-camera’s (5mm was voor het geluidsspoor). De filmploeg van GRAND PRIX had er 23. Van de andere twee 65mm camera’s was er één zoek. De regisseur vroeg aan mij: 'En waar is die tweede dan?' Ik zei: 'Die heb ik!' Op dat moment draaide ik tegelijkertijd met John Fernhout een documentaire op 65mm, SKY OVER HOLLAND. Bij de opnames van GRAND PRIX werd elke camera door drie mensen bediend. Het waren grote camera’s, ongeveer formaat verhuisdoos, en dus moeilijk te verplaatsen. Je kon er wel goed mee pannen. De film opent met een mooi shot. Vanuit de kust komt er een heli aangevlogen, van daaruit wordt gefilmd. Daarvoor werd een speciale landingsbaan bij het circuit aangelegd. Dat was nog best ingewikkeld, met de brandweer en zo. Er waren veel luchtopnames. Het voordeel van de race op zondag was dat er veel publiek was, dus gratis figuratie. Na de opnames in Nederland, waarvan uiteindelijk maar 5 minuten in de film is terechtgekomen [deels splitscreenmontage door Saul Bass], werd ik ingehuurd voor de vervolgopnames in Italië. Dat zou ongeveer 6 weken duren. De film kostte in totaal ongeveer 50 miljoen dollar, en was daarmee toen de duurste film aller tijden. In Italië stonden 250 mensen op de payroll. Er kwam catering voor 1000 mensen. De regisseur John Frankenheimer wilde alles, de hele wereld. Daardoor had de film zo’n enorm budget” volgens Wim Lindner in een interview uit 2013 door Vera de Lange namens Jan-Hein Bal.
Frankenheimer wilde Lindner's SKY OVER HOLLAND camera eveneens gebruiken. " 'Kun je die lui bellen?' Ik: 'Natuurlijk, we werken met een Amerikaanse operator, Bob Gaffney'. Ik heb hem toen gebeld. En Bob wilde natuurlijk graag komen filmen met die camera." volgens een interview met Lindner door Thys Ockersen [Film Fun, februari 2017, ook online thysockersenfilms.com/TOF/FilmFun_files/FilmFun38.pdf].
Op 23-7-1966 werd een item opgenomen en uitgezonden door het NTS TV-journaal, met regisseur John Frankenheimer en hoofdrolspeler Yves Montand en op een camera is het Cinerama logo zichtbaar. Montand was onherkenbaar in de Nederlandse opnamen en veel andere acteurs komen slechts enkele seconden in beeld.
07). 25-07-1968: CINERAMA'S RUSSIAN ADVENTURE. Amsterdamse première (Premiere Heerlen Royal, 23-2-1967 70mm? Heerlen Rivoli, 23-11-1966 35mm?).
3 weken met 42 vertoningen, daarna nooit meer in Amsterdam op 70mm. Dit was een Amerikaanse 70mm compilatie van diverse Kinopanorama-documentaires, de Sovjet versie van 3-strip Cinerama (en enige 3-strip travelogue in Amsterdam, tot een festival van 3-strip digitale restauraties in Eye maart 2018).
Vooraf draaide de 70mm short FORTRESS OF PEACE.
Bij een verbouwing van Cinerama Rotterdam in 1980 ontdekte operateur Nico Komen deze (?) print en schonk hem later aan mediamuseum Bradford. Het geluid hiervan werd in 2011 gebruikt voor een digitale restauratie in Hollywood, volgens Duncan McGregor van het Bradford museum in 2012.
08). 15-08-1968: HOW THE WEST WAS WON. Reprise.
4 weken met 56 vertoningen.
09). 12-09-1968: CUSTER OF THE WEST. Première
4 weken met 56 vertoningen (reprises Bellevue tot 1977: 12-10-1972, 1 week met 14 vertoningen). Vooraf draaide de 70mm short FORTRESS OF PEACE. Eye heeft een Nederlandse 70mm trailer.
10). 10-10-1968: 2001: A SPACE ODYSSEY. Première.
11 weken met 52 vertoningen (reprises Bellevue tot 1977: 31-08-1972, 6 weken met 84 vertoningen). De film was ook populair onder jongeren, mede door het nabije Vondelpark. "Hippies ontdekten al spoedig dat de [psychedelische stargate] scene wel wat leek op wat je ondergaat als je ‘high' bent van de verdovende middelen. Er lagen inderdaad wel eens een of meer hippies tijdens de scene op de vloer vlak voor het doek het enorme beeld te ondergaan" volgens George Schuller. "In de foyer lagen stapels foldertjes met uitleg over de film ['Wat ziet Kubrick in de toekomst' door Yasushi Kawarabata]. En die werden gretig gelezen. En nog liepen er soms mensen uit de film". Ook waren er flyers met "Uitnodiging tot gesprek... Het centrum 'Rotonde' wil inzicht en gesprek over de evolutie bevorderen zodat wij niet blindelings de toekomst tegemoet gaan". 1-11-1968 was er een fotosessie met ouvreuses Topsy Langereis, Ingrid Geijssen en Hanny Lionarons in zilverkleurige kostuums naar een ontwerp van Maartje Teeuwisse, prijswinnaar van de wedstrijd 'Hoe zal de vrouw in het jaar 2001 gekleed gaan' [Parool, 2-11-1968]. De prijs "werd overhandigd door de dames ouvreuses van het Bellevue Cinerama Theater te Amsterdam, die in deze fraaie creaties de bezoekers van de film 2001: EEN ZWERFTOCHT IN DE RUIMTE naar hun plaatsen zullen begeleiden" [NWC, 6-11-1968]. Er verscheen een Nederlands programmaboek. De blowup van het vervolg '2010' heeft na zijn Haagse première Amsterdam nooit bereikt.
In 2017 kocht Eye een nieuwe 70mm print van het originele negatief (ontstaan op initiatief van Chris Nolan, een print zonder overnametekens). Bij veel oude 70mm films stijgt de gemiddelde leeftijd van het publiek maar hier daalt deze tegenwoordig. De Eye print trok tijdens een uitverkochte zondagmiddagvertoning in Kino Rotterdam (waaronder) op 15-1-2023 zelfs jongeren onder de 14 jaar, de toenmalige (filmkeuring) minimumleeftijd in 1968. Na een aanstekelijke inleiding door operateur Martin Putto stond het publiek na afloop in de rij voor een blik in de projectiecabine. Ook vijf ingelaste voorstellingen bleven uitverkocht, "presented in a pristine print provided by Warner Brothers in collaboration with Eye Filmmuseum" [kinorotterdam.nl/films/2001-a-space-odyssey-1968-a-70mm-presentation/].
11). 25-12-1968: THE SHOES OF THE FISHERMAN (blowup). Première.
3 weken met 42 vertoningen. Dit Vaticaanse drama had dé kerstfilm van 1968 moeten zijn maar werd een fiasco.
12). 16-01-1969: CAN-CAN. Reprise.
1 week met 14 vertoningen. Vooraf draaide een 70mm PETER STUYVESANT commercal en de 70mm short MICHELANGELO / THE ARTIST WHO DID NOT WANT TO PAINT.
Hoewel van begin af aan 70mm werd vertoond werd pas vanaf nu hiervoor geadverteerd in weekladders.
13). 13-02-1969: 55 DAYS AT PEKING. Reprise.
3 weken met 42 vertoningen (verdere reprises Bellevue tot 1977: 02-08-1973, 3 weken met 42 vertoningen). Hafbo bedrijfsarchief in Eye bevat een 70mm filmconditierapport door de Bellevue operateur op 12-2-1969 met "kleur kwaliteit van de film is matig". Een 70mm trailer is tenminste vertoond in 1973.
14). 06-03-1969: ICE STATION ZEBRA. Première.
6 weken met 84 vertoningen. Vooraf draaide een 70mm PETER STUYVESANT commercial. Dit was de eerste van enkele 'onderwaterfilms' waarbij de zaal soms passende blauw-groene sfeerverlichting kreeg.
15). 17-04-1969: THE FALL OF THE ROMAN EMPIRE. Reprise
7 weken met 98 vertoningen (verdere reprises Bellevue tot 1977: 27-09-1973, 3 weken met 42 vertoningen). In 1973 was de eerste weekrecette fl 18.279 met fl 5.940 ofwel 32,5% afdracht, volgens het Hafbo bedrijfsarchief in Eye.
16).05-06-1969: THE ALAMO. Reprise.
2 weken met 28 vertoningen.
17). 19-06-1969: THE KING AND I. Reprise maar eerste 70mm vertoning.
1 week met 14 vertoningen. De eerste twee dagen draaide vooraf de 70mm short MICHELANGELO, daarna vijf dagen de 70mm short THE MIRACLE OF TODD-AO (met 30 beelden per seconde).
18). 26-06-1969: CIRCUS WORLD. Reprise.
1 week met 14 vertoningen. Vooraf draaide de Engels gesproken 70mm commercial PETER STUYVESANT SCHIPHOL, waarvan George Schuller een geluidsopname heeft.
19). 31-07-1969: KRAKATOA EAST OF JAVA. Première
6 weken met 84 vertonigen (reprises Bellevue tot 1977: 16-05-1974). Een 70mm trailer draaide tenminste in 1974 en bleef bewaard in Eye.
20). 11-09-1969: THE WILD BUNCH (blowup). Première.
15 weken met 208 vertoningen (reprises Bellevue tot 1977: 04-09-1975, 2 weken met 27 vertoningen). Een 70mm trailer is vertoond, mogelijk vanaf 31-07-1969.
21). 24-12-1969: PLAYTIME. Reprise.
1 week met 14 vertoningen.
22). 31-12-1969: WINNING (blowup). Première.
6 weken met 86 vertoningen. Vooraf draaide de 70mm short FORTRESS OF PEACE. Dit was de kortste roadshow en Henk van der Meijden klaagde "Voor de hoofdfilm begon zag ik [14.00 uur] eerst reclame, daarna een documentaire op normale breedte, een tekenfilm op normale breedte en een Cinerama-film over het leger in de Zwitserse Alpen van een half uur... Vervolgens was er pauze waarna weer reclame. De hoofdfilm begon om kwart over drie" ['Hoofdfilm te kort'. Telegraaf, 11-2-1970].
23). 12-02-1970: THE SAND PEBBLES (blowup). Reprise.
2 weken met 26 vertoningen. Vanaf 13-02-1970 draaide vooraf de 70mm short SHELLARAMA.
26-02-1970 was de galapremière van MAROONED de eerste 35mm breedbeeldprojectie in Bellevue en enige koninklijke première, ten bate van het Nationaal Luchtvaart Fonds en bijgewoond door Prinses Margriet en Pieter van Vollenhoven. "Prinses Margriet betreedt het theater door een erehaag van Luva's, het vrouwenkorps van de Luchtmacht; een van de Luva-dames biedt de prinses bloemen aan" [volgens draaiboek in bedrijfsarchief bij George Schuller; zie ook NWC, 6-3-1970, en beeldbank Nationaal Archief]. Vooraf draaide de 70mm short SHELLARAMA. Volgens Johan Wolthuis had Cinerama Rotterdam een MAROONED 70mm blowup in 1970 maar het bestaan hiervan is onbevestigd.
Verdere vroege 35mm breedbeeldvertoningen waren onder meer THE LION IN WINTER met 6 weken, WOODSTOCK met 16 weken, NICHOLAS AND ALEXANDRA met 6 weken, THE BRIDGE ON THE RIVER KWAI met 7 weken, THE POSEIDON ADVENTURE met 12 weken, THE CHASE met 7 weken, THE GUNS OF NAVARONE met 5 weken, JAWS met 14 weken.
24). 19-03-1970: HELLO, DOLLY! Voortzetting uit Rembrandtpleintheater.
5 weken met 70 vertoningen. Vooraf draaide de 70mm short MICHELANGELO / THE ARTIST WHO DID NOT WANT TO PAINT.
25). 04-06-1970: EL CID. Reprise
3 weken met 41 vertoningen (verdere reprises Bellevue tot 1977: 06-09-1973, 3 weken met 42 vertoningen). De eerste weekrecette was fl 8.996 met fl 3.148 ofwel 35% afdracht, volgens het Hafbo bedrijfsarchief in Eye. Een 70mm trailer is tenminste vertoond in 1973.
26). 15-10-1970: ANNE OF THE THOUSAND DAYS (blowup). Première.
4 weken met 56 vertoningen.
Op 31-10-1970 was er een besloten breedbeeldfestival voor circa 400 liefhebbers met onder meer zeven 70mm shorts [Freek Dozy, NBF-Bulletin, juni 1975]. In 1972 organiseerde hij nogmaals een breedbeeldfestival met shorts, volgens operateur Freek Dozy in 2014.
27). 12-11-1970: WATERLOO (70mm blowup & 35mm). Première.
7 weken op 70mm, daarna vanaf 29-12-1970 op 35mm met 4 weken, totaal 154 vertoningen. "Ter gelegenheid van de premiere van de Dino de Laurentiis' monsterproductie WATERLOO, zochten de Columbia-mensen te Amsterdam contact met de kooplieden van het aloude Waterlooplein. Het resultaat werd een 'feestmarkt', die de hele dag grote drommen naar de populaire markt trok" [NWC, 27-11-1970].
28). 28-01-1971: TCHAIKOVSKY / MUSIC OF PASSION. Première.
2 weken met 28 vertoningen. Deze zeldzame Nederlands ondertitelde 70mm Sovjet film was een fiasco.
29). 11-02-1971: SPARTACUS. Reprise
1 week met 14 vertoningen (verdere reprises Bellevue tot 1977: 05-12-1974, 2 weken met 28 vertoningen).
Op 11-3-1971 was er een persvoorstelling van 42 minuten uit SONG OF NORWAY op 70mm, in aanwezigheid van acteur Toralv Maurstad maar uiteindelijk werd deze film hier alleen op 35mm vertoond vanaf 8-4-1971. Toen was er tevens een 70mm galapremiere in Asta Den Haag met Prinses Margriet en Pieter van Vollenhoven [Parool, 9-4-1971. NWC, 16-4-1971].
Op 11-3-1971 was de première van CANDY tevens de eerste projectie met 35mm widescreen, zodat de operateurs voor het eerst een smal kader hadden (met dezelfde beeldhoogte want zonder verstelbaar hoogtekader). Het was ook de eerste voorstelling zonder roadshow, met verlaagde entreeprijzen en gewijzigde aanvangstijden met drie tot vier voorstellingen per dag in plaats van twee. De pauze was vóór de hoofdfilm want jarenlang weigerde Bellevue (net als andere bioscopen van het Meerburg-concern) om hoofdfilms van normale lengte te onderbreken.
30). 29-04-1971: PATTON. Reprise maar eerste 70mm vertoning.
6 weken met 84 vertoningen.
31). 18-11-1971: LE MANS (35mm & 70mm blowup). Première.
Vanaf 21-10-1971 eerst 4 weken op 35mm, daarna vanaf 18-11-1971 op 70mm uit Cinerama Rotterdam, totaal 99 vertoningen. De film had ook een Nederlandse stuntman. "Coureur en slipexpert Rob Slotemaker vertrekt zondag na de races in Zandvoort meteen naar Le Mans om daar in een film over de race-sport als stand-in te fungeren voor de Amerikaanse acteur Steve McQueen. Hij gaat er slippen en spinnen voor de film LE MANS." [Parool, 19-6-1970]. Advertentie: "IJzingwekkend stuntwerk van Rob Slotemaker met Han Akersloot en Toine Hezemans in een veld van topcoureurs" [NWC, 22-10-1971].
32). 09-03-1972: THOSE MAGNIFICENT MEN IN THEIR FLYING MACHINES. Reprise.
2 weken met 28 vertoningen (verdere reprises Bellevue tot 1977: 22-05-1974, 8 dagen met 16 vertoningen).
33). 04-05-1972: THE LONGEST DAY (blowup). Reprise maar eerste 70mm vertoning.
6 dagen met 12 vertoningen (verdere reprises Bellevue tot 1977: eerst 2 weken op 35mm vanaf 30-5-1974, daarna 1 week op 70mm vanaf 13-06-1974, totaal 42 vertoningen). Er verscheen een Nederlands programmaboek. Deze blowup ging juni 1969 in première in Rotterdam (bij de 25-jarige D-Day herdenking) en was de enige 70mm zwartwitfilm in Amsterdam tot ROMA in 2019. Deze print miste Jean Fouchet's titels (waarmee bevelhebbers en locaties werden aangekondigd) en was bovendien tamelijk onscherp. "Die blowup was zelfs onscherper (!) dan de 35mm versie. Bellevue draaide dan ook bij voorkeur de 35mm, als deze beschikbaar was (temeer omdat die ook stereofonisch geluid had)" volgens George Schuller. Na 1974 vertoonde Bellevue nog slechts de 35mm CinemaScope print.
Arnold Gelderman was als enige Nederlander bij de opnamen betrokken. Hij woonde toen in Frankrijk en begon als figurant in allerlei scenes maar door zijn talenkennis werd hij gevraagd als assistent van regisseurs Ken Annakin, Gerd Oswald en Andrew Marton. Opnamen van de complexe grootschalige landingen werden onbedoeld realistischer toen de bemanning in landingsvaartuigen zeeziek werd tijdens lang wachten op onrustige zee. Voor een bepaalde opname dirigeerde Gelderman op het strand Franse figuranten als Duitse soldaten die beweerden alles te begrijpen. Maar tijdens een longshot met veel figuratie, actie en special effects tegelijk in beeld weigerde het geweer van een figurant. Hij viel uit zijn rol en ruineerde een kostbare take, tot woede van producent Darryl Zanuck. Door zijn samenwerking met Annakin kreeg Gelderman ook (anoniem) een sprekende rol als Duitse soldaat in een scene met Irina Demick (tevens nieuwe vriendin van Zanuck die de opnamen bijwoonde). Een trein die moest ontsporen explodeerde te laat en ramde haast een camera (maar het shot werd gebruikt) en van het naburige kasteel Malmaison sprongen de ruiten. Gelderman moest van een brug in een ijzige rivier vallen maar Demick kreeg een stuntdouble, en voor closeups in de Billancourt studio gelastte Zanuck een bassin met lauw water voor zijn vriendin. Al met al ervaarde hij deze vier maanden werk als zijn 'longest job', aldus Arnold Gelderman in 2008. Zijn rol was groter dan sommigen van de all-star cast en een spaans affiche gaf hem zelfs een soort 'hoofdrol' [zie cinematerial.com/movies/the-longest-day-i56197/p/iopj2pwt].
Ondanks een Oscar voor beste zwartwit camerawerk verscheen overigens een ingekleurde versie in 1994 op VHS en televisie, en zonder breedbeeld met alleen het CinemaScope middendeel. Omdat de zijkanten onzichtbaar waren werden deze uit zuinigheid ook niet ingekleurd, volgens 20th Century-Fox restaurateur Schawn Belston tegen Jan-Hein Bal in 2016 in Eye.
In juni werd 5 dagen gesloten voor nieuwe stoelen. Op 16-07-1973 werd het scherm vervangen door een nieuw maar identiek Cinerama scherm, door drie ploegen in 24 uur tijd. De helderheid van het scherm bleek daarna circa 50% gestegen.
34). 31-01-1974: GONE WITH THE WIND (blowup). Reprise.
5 weken met 70 vertoningen. "Vertoningen op 25b/sec, wegens de uitzonderlijke lengte. Aanvangstijden 13.30 en 19.30. (Voor het eerst gewijzigde aanvangstijden bij 'n roadshow )" volgens projectierapport.
Vanaf 04-07-1974 was er een reprise van THE SOUND OF MUSIC. De weekladder vermeldde 70mm maar het logboek noemt 35mm was. De beschikbaarheid van 70mm prints nam toen al af en ook LAWRENCE OF ARABIA werd in juli op 35mm vertoond.
18-11-1974 was er een 70mm tradeshow van THAT'S ENTERTAINMENT die daarna in Du Midi werd vertoond.
35). 14-08-1975: BEN-HUR. Reprise
1 week met 14 vertoningen (ook reprise Bellevue 14-06-1979).
Op 08-06-1977 stopt het Bellevue logboek en van verdere vertoningen komt het formaat uit andere bronnen zoals weekladders.
Vanaf 09-06-1977 was er een reprise van RYAN'S DAUGHTER. De distributeur stuurde weliswaar een 70mm print maar deze werd geweigerd en omgeruild voor de goedkopere 35mm print, dus de gloriejaren waren zichtbaar voorbij.
36). 09-02-1978: STAR WARS (35mm & 70mm blowup). Première.
Eerst vanaf 15-12-1977 op 35mm met 8 weken, daarna vanaf 9-2-1978 vervangen door 70mm (bevestigd door George Schuller) na de 70mm première in Cinerama Rotterdam in 1977, totaal 12 weken. De Nederlandse en Europese première tijdens de filmweek Arnhem in Rembrandt (formaat onbekend) op 13-10-1977 werd bijgewoond door Gary Kurtz, Mark Hamill, Carrie Fisher, Peter Mayhew, naast "leden van de Nederlandse Bioscoopbond, filmpers, vertegenwoordigers van het ministerie van CRM, Willeke van Ammelrooij, Bert Haanstra, burgemeester Roelen, de commissaris van de Koningin - en enkele demonstranten" volgens Barend de Voogd; en in 2015 was er een tentoonstelling 'Collecting the Force' in Geoffrey Donaldson Instituut en "Heel bijzonder is de geëxposeerde filmspoel met een deel van de 70mm-versie van STAR WARS. 'Er is in Nederland maar één 70mm-kopie in omloop geweest' " volgens Roloff de Jeu [Schokkend Nieuws, oktober-november 2015].
37). 09-03-1978: CLOSE ENCOUNTERS OF THE THIRD KIND (blowup). Première.
12 weken. 7-3-1978 was er een 70mm persvoorstelling. De eerste vertoningsweek draaide vooraf de 70mm short SHELLARAMA. Dit was de laatste 70mm première op het Cinerama-scherm. "[De eerste drie kwartier] gunt Spielberg de toeschouwer geen rust. Het enorme doek (17,6x7m) en het geluid van vele luidsprekers helpen mee" volgens G[ijs van de] W[estelaken. NRC, 10-3-1978]. Er was een 'Ufo-meldingsformulier' met "Hieronder s.v.p. in het kort een beschrijving van uw waarneming, met een schets van de Ufo en de eventueel aanwezige wezens in het kadertje."
April 1978 werden de storingsgevoelige kunststofgordijnbanen vervangen door textiel. Voor de 35mm première van GREASE op 12-10-1978 werd het Cinerama scherm vervangen door een eendelig, platter en kleiner scherm en kwam er 4-kanaals geluid. April 1979 opende Calypso 3 (later Bellevue 2) op de plaats van de Bellevue foyer en daaronder werd een nieuwe foyer verdiept aangelegd in passende stijl. Het management wilde dezelfde foyer terug want omdat bezoekers altijd het lange buffet passeerden stimuleerde dit de omzet. Links in de foyer kwam een toegang met trap naar Calypso 2. Tijdens een verdere ingrijpende verbouwing van drie maanden in 1979-1980 kwam onder meer een nieuwe entree en centrale kassa voor Bellevue en Calypso ['Film', 29-2-1980] maar de originele rechter kassa bleef zichtbaar. In 1985 bracht exploitant Holland Exhibitors de vloerbedekking aan met het logo [Parool, 13-11-1985]. Latere wijzigingen betroffen het terugbrengen van de vijf groepen geluidsboxen achter het scherm naar drie groepen en verdwijnen van de achterwand-decoratie uit de zaal (behalve een fragment) en foyer.
38). 23-02-1984: BRAINSTORM. Première.
Dit was de eerste 70mm première na zes jaar en de eerste 70mm print met Dolby stereo geluid in Nederland. Tegelijk op 70mm in Asta Den Haag en Catharijne Utrecht.
Op 2-5-1985 had Calypso de 70mm première van DUNE en vlak daarvoor de 35mm première van '2010' (in Den Haag op 70mm). Mogelijk miste Bellevue beide kansen door haar aanhoudende 35mm succes AMADEUS, met 35 weken de grootste hit na DOCTOR ZHIVAGO. Er is een DP75 "speciaal gekomen voor de film AMADEUS en nog weer later een DP70" volgens Egbert Habes in 2013. Beide kwamen uit Calypso maar de DP70 stond er slechts kort en is waarschijnlijk nooit gebruikt, volgens installateur Ronald Rosbeek in 2014 die de DP70 nu heeft opgeslagen.
39). 09-10-1986: ALIENS (blowup). Première.
40). 24-03-1988: EMPIRE OF THE SUN (35mm & 70mm blowup). Première.
Eerst vanaf 17-3-1988 op 35mm met 1 week, daarna vanaf 24-3-1988 vervangen door een 70mm blowup. Nederlandse scenarioschrijver Menno Meyjes had een anonieme bijdrage.
2-2-1989 had Bellevue een 35mm première van GORILLAS IN THE MIST maar Imax Rotterdam draaide een 70mm blowup vanaf 2-2-1989.
41). 15-12-1989: THE ABYSS (blowup). Première.
Dit was de laatste 70mm première. "Wie optimaal wil genieten van de onderwater-film THE ABYSS moet zich in Bellevue Cinerama in Amsterdam in dit enorme spektakel onderdompelen. Alleen op het overrompelende 70mm-beeld en alleen via het overdonderende geluid van het nieuwe THX-systeem komen de vele 'special effects' van dit tweëeneenhalf uur durende en zestig miljoen dollar kostende epos volledig tot hun recht" volgens Hans Kroon [Trouw, 14-12-1989].
42). 21-04-1991: LAWRENCE OF ARABIA. Restauratie première.
Deze voorstelling zondagmorgen om 10.30 uur was een ingelaste hommage aan de net overleden David Lean, tegelijk met drie andere Lean (35mm) films in Amsterdamse bioscopen die evenmin in de weekladder stonden [Parool, 19-4-1991]. Deze bijzondere en laatste 70mm projectie was op een Philips DP70 projector, volgens Egbert Habes in 2006. Vermoedelijk was het een Frans ondertitelde print van Columbia België want in tegenstelling tot SPARTACUS had de restauratie geen Nederlandse print.
BESLUIT
Bezoeker Jules Verstraten bezocht de cabine tijdens 35mm vertoning van ALIEN 3 in 1992. "Maar helaas waren de Cinemeccanica's al weg. Er stond toen een FP20 voor de reclame etc. en een DP70 met non rewind voor de hoofdfilms" volgens Jules Verstraten in 2010. In 1992 was er een vergeefse lobby voor 70mm vertoning van FAR AND AWAY in Bellevue.
Voor documentaires over 35mm projectie in Bellevue kijk online op youtube.com/watch?v=l0sgo1h5pvI&feature=youtu.be (met operateur George Schuller in 2000) en youtube.com/watch?v=qJGcLxxbXfs (met operateur Servaas van Rooijen in 2002).
Lees ook
cinematreasures.org/theaters/11259
cinematour.com/tour/fo/1328.html
incinerama.com/bellevue.htm
theobakker.net/pdf/bioscopen4.pdf
Zie volgende hoofdstuk over de Filmmuseum Cinerama periode.