70mm vertoning 1969-1992, met Cinemeccanica Victoria 10 en 8 projectoren, thans 12,8x9 meter scherm.
Architecten: Herman Louis de Jong, Abraham Tuschinski, decoratie Chris Bartels, Pieter den Besten, Jaap Gidding, Harm van der Heyden, Barend Jordens, Willem Kromhout, Dirk Jan van der Laan (1921), Rappange & Partners (2002, restauratie), Kees Doornenbal, decoratie Liesbeth Stinissen (2019, zaal 2-3).
Exploitanten: Abraham Tuschinski, Tubem (1936-1940), ToBis (1940-1944), Tuschinski Maatschappij (1945-1984), [Rank Tuschinski Beheer (1974-1985)?], Cannon Group (1985-1991), MGM Cinemas (1991-1995), Pathé Theatres (sinds 1995). Inwendig verbouwd tot Tuschinski 1-2-3 (zalen 4-5-6 zijn uitwendig).
INLEIDING
Nederlands bioscoop vlaggenschip 'Theater Tuschinski' opende in 1921 als toen grootste zaal met 1620 plaatsen [volgens Cinemacontext.nl]. Hij bleef ongeschonden bewaard in tegenstelling tot Abraham's Tuschinski's overige bioscopen die allemaal verdwenen. Het is de oudste bioscoop in Amsterdam die onder dezelfde naam bestaat (The Movies voorganger Tavenu is uit 1912; de oudste Nederlandse bioscoop die nog steeds onder dezelfde naam bestaat is mogelijk Rembrandt Utrecht uit 1913, hoewel vaak verbouwd). Tuschinski is een rijksmonument (evenals vroegere 70mm bioscopen Den Haag Odeon, Groningen Grand, Heerlen Royal, Rotterdam Thalia, Utrecht City, monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/). Er bestaan allerlei jubileumboeken (waaronder 'Theater Tuschinski 100 jaar', 2021), biografieen en zelfs een roman, met aandacht voor de eclectische architectuur met haar monumentale interieur, voorgevel en fraai(verlicht)e achtergevel met toneeltoren in de Reguliersdwarsstraat. Tijdens een corona-sluiting in het eeuwfeest jubileumjaar 2021 werd het door Time Out Magazine gekozen tot mooiste bioscoop ter wereld [timeout.com/film/the-50-most-beautiful-cinemas-in-the-world]. Ook kreeg het de titel Koninklijk Theater Tuschinski.
Technische ontwikkelingen bleven echter onderbelicht. Tuschinski had veel ontwerpers waaronder ongeschoolde bouwmeester Abraham Tuschinski, met gebreken tot gevolg. De aan schouwburgen ontleende U-vormige balcons kregen deels onherstelbaar slechte zichtlijnen. "van belang is de ruimtelijke indeling, de podiumomlijsting met naar voorbeeld van de theaterbouw aangebrachte, maar in een bioscoop echter nutteloze zijbalkons." [monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/monumenten/4828]. Het Vaderland schreef al "Het uitzicht van het tooneel in de zaal is oneindig veel mooier dan het uitzicht van de zaal op het tooneel" [29-10-1921, filmdatabase.eyefilm.nl/collectie/filmgeschiedenis/artikel/theater-tuschinski]. Nog in 1969 werden ook bij breedbeeldprojectie zitplaatsen voor zijbalcons verkocht met beperkt zicht.
De aanvankelijk vergeten (?) projectiecabine werd een jaar later alsnog gerealiseerd. Eerst werd noodgedwongen vanachter het doek geprojecteerd en pas "in januari 1922 werd de timmerwerkplaats op de hoogste verdieping aan de voorkant van het gebouw ingericht als filmcabine" [Thomas Leeflang, Verstomde films, 2008]. Net als onder meer het vroegere City Amsterdam en Asta Den Haag zit de cabine van zaal 1 hoog onder het dak, boven het tweede balcon, met projectie onder een extreem schuine hoek en trapeziumvormig vertekend beeld. Scherpstelling gebeurt daarom op ondertitels in plaats van op beeld. "Het beeld is aan de onderkant breder dan aan de bovenkant" en dat scheelt tientallen centimeters per kant; een eventuele oplossing komt zodra Tuschinski mogelijk "het eerste [Pathe] theater zal zijn dat een LCD- of oled-scherm van twaalf bij zes meter krijgt als deze schermen betaalbaar worden", volgens een interview door Jan van Houten met Ad van Bruggen, operateur van 1985-2019 [Theater Tuschinski 100 jaar, blz. 106-107]. Andere operateurs waren onder meer Henk van Grol, Cees Daalder, Sjoerd Balfoort, Maickel Duim.
Ook het geluid had beperkingen waaronder slechte verstaanbaarheid van Nederlandse dialogen. "Na de bouw van zaal 3 had je achter het doek van zaal 1 nog maar zestig centimeter ruimte, daar kon je moeilijk speakers hangen" volgens Ad van Bruggen; tegenwoordig hangen achter het doek effectieve speakers voor hoge en middentonen maar "Het is nu hooguit aanvaardbaar, en dat komt door de reflectie in de zaal. Daar doe je niets aan. Onder de schuine balkons kaatst het geluid alle kanten op en daar hangen ook nog eens de surroundspeakers, dus alles loopt door elkaar" volgens Ad van Bruggen in het boek uit 2021.
Bij de geluidsfilm installatie in 1929 worden de twee projectoren uit 1921 vervangen door zes nieuwe. “Al deze projectietoestellen, Simplex en Ernemann, zijn nieuw. Ik heb de oude, ofschoon nog feilloos werkend, eruit gegooid.” volgens Abraham Tuschinski [Jesse Goossens. Tuschinski, droom en werkelijkheid, 2002, blz. 111].
In een persbericht van 08-08-1960 kondigt Maatschappij Tuschinski haar eerste 70mm installaties aan, in Metropole Den Haag en Thalia Rotterdam. Amsterdam volgde jaren later. In NWC van 31-12-1964 adverteerde importeur Pretec met hun Cinemeccanica Victoria 70/35mm projectoren in Tuschinski en Nöggerath. In 1979 had Tuschinski 1 "twee Victoria-10 70mm projektoren. En achterin de (toen) nieuwe Victoria-8 met spoelentoren. Zo was de cabine toen ik daar werkte in 1979-1980... In die jaren dat ik daar werkte werden deze 10-en niet meer gebruikt. Maar ik denk dat GONE WITH THE WIND wel daarop vertoond is bij de 70mm reissue ergens midden jaren 70. En FAR AND AWAY heeft hier op 70mm gedraaid in 1992" volgens George Schuller in 2014.
Ook Tuschinski is een bioscoop die de 70mm projectie nauwelijks gebruikte. De eerste 70mm vertoning was een blowup van GONE WITH THE WIND in 1969 en verder is alleen FAR AND AWAY zeker [zie de projector tijdens deze vertoning op youtube.com/watch?v=2kf4ifsay5s].
TUSCHINSKI 70MM VERTONINGEN (2 HOOFDFILMS 1969-1992)
01). 03-04-1969: GONE WITH THE WIND (blowup). Reprise maar eerste 70mm vertoning.
Dit is de oudste film (uit 1939, maar Nederlandse 35mm première in 1955) die een blowup kreeg en de enige van normaalbeeld naar breedbeeldverhouding (van 1.37:1 naar 2.20:1), door een uitsnede met weglating van boven- en onderkant van het beeld ofwel een 'amputatie' van 38 procent [Journal of Film Preservation, november 2007]. Bovendien "wanneer een oude film wordt opgeblazen krijgt men de indruk, als bij GWTW, dat men naar een 8mm-film kijkt die buiten proporties is, de close-ups zijn meestal scherp, de long-shots vaak korrelig" volgens Hans Saaltink [Accent, 12-04-1969].
Vanaf 23-07-1970 draaide WEST SIDE STORY mogelijk op 70mm. Het Nederlands Jaarboek Film 1987 vermeldt een 70mm première van THE MISSION op 06-11-1987 maar dit is onjuist, volgens operateur Cees Daalder in 2008. Bovendien vermeldt hetzelfde jaarboek in 1988 een 70mm première van STAR TREK IV THE VOYAGE HOME op 16-04-1987 in Tuschinski 2 en City 2, maar dit waren geen 70mm zalen dus dat klopt evenmin.
02). 17-09-1992: FAR AND AWAY. Première.
Deze film ging in 22 bioscopen tegelijk in première waaronder de enige 70mm print in Tuschinski. "Voorstelling met hindernissen: twee filmbreuken in de eerste 3 minuten, en filmstarts daarna steeds uit kader” noteerde George Schuller indertijd. Vanaf 15-10-1992 verhuisde hij naar Tuschinski 3, voorheen Nöggerath genaamd.
BESLUIT
Na het exterieur in 1998 werd in 2002 het interieur gerestaureerd (tegelijk met Nöggerath) door Rappange & Partners, die vanaf 2007 ook City verbouwde [zie foto's op rappange.nl]. Het aantal plaatsen in zaal 1 daalde van 1261 naar 736, volgens programmeur Daniella Koot [Theater Tuschinski 100 jaar, blz. 56].
Een ongedateerde foto noemt een vroeger projectiescherm van 8,5x12,5 meter [75 jaar Tuschinski, 1996 brochure]. Een artikel in 2003 van Johan Wolthuis over de restauratie gaf enige informatie over projectie en schermafmetingen van zaal 1. "The size of the screen for wide screen projection is 5,25x8,25 and for CinemaScope and 70mm it becomes 5,25x12,30 metres", met een foto van twee sterk voorover hellende Cinemeccanica Victoria-8 projectoren in de cabine [Cinema Technology, juni 2003]. Het huidige scherm meet 12,8x9 meter [Holland Film Nieuws, oktober 2011]. De 35mm projectoren kunnen worden omgebouwd voor 70mm en zijn te zien in een documentaire van Fred Fullerton uit 1999 en een AVRO Netwerk TV special over de Tuschinski restauratie in 2001. Later kwamen er ook twee 4K digitale projectoren.
Lees ook
pathe.nl/bioscoop/tuschinski
bioscoopgeschiedenis.com/bioscopen/noord-holland/amsterdam/tuschinski-theater-amsterdam-1921-tot-heden/
nl.wikipedia.org/wiki/Theater_Tuschinski
cinematreasures.org/theaters/2314
arcam.nl/architectuur-gids/theater-tuschinski/
flickr.com/photos/pulp-o-rama/sets/72157603387885416/
theobakker.net/pdf/bioscopen.pdf
vimeo.com/showcase/3152621 (Cinémas Mythiques 6: kijk trailer, met account)