70mm Imax vertoning 2005-2009, op 21x10 meter scherm.
Architecten: Frits van Dongen, Pero Puljiz, de Architekten Cie.
Exploitant: Pathé Theatres. Nieuwbouw. Zaal 14 verbouwd voor Imax.
IMAX
Naast de voorafgaande standaard 5/70mm filmprojectie was het technisch afwijkende 15/70mm Imax (Image Maximale) formaat de laatste 70mm ontwikkeling in Amsterdam. Dit was het grootste toegepaste filmbeeld, met horizontaal in plaats van verticaal frame en filmtransport, en digitaal geluid. Zoals alle latere films had het geen acetaat maar polyester drager die niet verkleurt. Er waren systemen met 15 en 8 perforatiegaten per beeld, het frame was maximaal 3x groter dan 5/70mm film en hiermee kon op een nog veel groter scherm worden geprojecteerd zonder scherpteverlies. Er werd eveneens geprojecteerd met 24 beelden per seconde maar door het grotere frame was de snelheid hoger, bij 5/70mm filmtransport ongeveer 50cm per seconde (1,8 km per uur), bij 15/70mm Imax ongeveer 170cm per seconde, ofwel ruim 6km per uur [Imax theater geopend, 'Film', 3-7-1981]. Het werd vooral toegepast voor Imax producties, meestal korte documentaires voor vertoning in speciale theaters. Van de honderden shorts zijn ruim honderd in Nederland vertoond waaronder enkele Nederlandse Imax-shorts zoals PICTURE HOLLAND uit 1986 en LIGHT AND LIFE uit 1991 (zie hoofdstuk shorts). Later werden ook speelfilms als Imax blowup vertoond.
HILVARENBEEK 1981-1986
De eerste Europese Imax-bioscoop en elfde ter wereld opende in Hilvarenbeek Beekse Bergen recreatiepark in juni 1981 met TO FLY! (zie Wondere Wereld journaal item youtube.com/watch?v=EcRMydYVzAY).
DEN HAAG 1984-2020
In 1984 was Omniversum Den Haag de eerste Imax Dome in Europa. Omniversum vertoonde dagelijks meerdere 15/70mm Imax middellange documentaires van hoogstens drie kwartier en incidenteel voorfilms (zoals WHERE THE TRAINS USED TO GO). Vaak waren deze vertekend op een koepelscherm (met zichtbare honingraatstructuur), eigenlijk bedoeld voor zogenaamde Omnimax-projectie, met een (fisheye) supergroothoeklens. "Eind augustus bezocht de tien miljoenste bezoeker het filmtheater - met een gemiddelde van driehonderdduizend bezoekers per jaar is het dus nog steeds een populaire attractie" volgens Marc Seijlhouwer [De Ingenieur, september 2014]. Eind 2018 waren er nog circa twintig 70mm Imax bioscopen in de wereld. Omniversum vertoonde ruim 100 verschillende 70mm Imax (middellange) shorts, met veel herhalingen, waaronder DOLPHINS met ruim 400.000 bezoekers als meest succesvolle. "Omniversum is het meest bezochte Imax theater ter wereld." volgens 3D Warehouse [3dwarehouse.sketchup.com/model/8e7ab298d9e2edba2d941eb228513bac/Omniversum].
Omniversum digitaliseerde in 2020, zonder Imax, met hybride programmering (niet meer alleen grootbeeld). Er is geen centraal projectiegat meer tussen het publiek. "De koepelprojector bestaat uit vijf digitale 4K laserprojectoren die elk op een deel van de koepel projecteren" volgens directeur Berend Reijnhoudt [De weg naar digitale projectie, Vriendenmagazine, januari 2021, ook online issuu.com/vriendenmagazine/docs/201126_museon_mag_1_2021_blader]. Het projectiebeeld is opgebouwd als een soort pyramide met onder drie beelden naast elkaar en boven twee, en projectie is kruislings, rechtsboven naar linksonder enz. ofwel een soort 5-strip digitale Cinerama opvolger. Er zijn geen zichtbare overgangen maar het beeld vergt telkens kalibratie, volgens een medewerker in 2022. De digitale films, deels zonder Imax-credits, hebben variabel beeldformaat. Projectie is niet gefixeerd. Eerst stonden de vijf projectoren hoog boven in de zaal maar in 2022 stond links en rechts boven elk een projector en de overige drie langs de rand onder in de zaal.
"De paar Nederlandse [70mm] producties die we in huis hebben, zullen we aanbieden aan het filmmuseum" volgens Berend Reijnhoudt in een interview door Jennifer de Haas [Digitaal tijdperk voor Omniversum, Vriendenmagazine, april-juni 2020, ook online issuu.com/vriendenmagazine/docs/200305_mag_2020_2_blader]. Behalve drie Nederlandse 70mm Imax shorts kreeg Eye ook MOI VAN GOGH (met Nederlandse locaties) maar overleg over eventuele overname van diverse 70mm apparatuur was tevergeefs.
Andere koepelschermen met digitale filmprojectie zijn onder meer THIS IS HOLLAND uit 2017 in Amsterdam Noord met 2D beeldprojectie en 4D effecten [thisisholland.com/nl/home/], Artis Planetarium Amsterdam [artis.nl/nl/bezoek/zakelijk-feestelijk/zakelijke-evenementen/planetarium/], en DOT Groningen [dotgroningen.nl].
Lees ook
omniversum.nl/nl/unieke-beleving
nl.wikipedia.org/wiki/Omniversum
bobkommer.com/portfolio.php?p=imax
bioscoopgeschiedenis.com/bioscopen/zuid-holland/den-haag/omniversum-den-haag-1984-heden-2/
ROTTERDAM 1989-2001
"Later werd de [Beekse Bergen 15/70mm] installatie overgebracht naar een nieuw gebouwd Imax-theater in Rotterdam dat in 1989 werd geopend" volgens operateur Henk Berg [Holland Film Nieuws, juni 1997]. "In een interview met het Vrije Volk vertellen medewerkers Marieke Benning en Eric Le Mathieu dat het doek waarschijnlijk de grootste is ter wereld waar [ook 5/70mm] speelfilms op worden vertoond" [De verdwenen bioscopen van Rotterdam, defilmkijker.com/2017/04/07/de-verdwenen-bioscopen-van-rotterdam-imax-leuvehaven/#more-17586]. In Rotterdam was een rechthoekig scherm van 22x17 meter, met hybride programmering van voornamelijk 15/70mm Imax shorts, 5/70mm blowups en 35mm speelfilms, en sloot in 2001.
DWINGELOO 1999-2014
Tussen 1999-2014 vertoonde Dwingeloo Planetron Cinedome op een koepelscherm 8/70mm Imax reductieprints met verticaal transport, waaronder PICTURE HOLLAND. Dit beeld is even breed als 5/70mm film maar hoger, en heeft 8 in plaats van 15 perforaties zoals bij 15/70mm Imax. "Planetron vertoont films in 70mm, 8 perforaties, een formaat 'tussen' Imax en 35mm in. De films die we vertonen zijn allemaal in Imax-formaat opgenomen, en gereduceerd tot 8/70" volgens directeur Gert Kieft in 2007 [lees ook web.archive.org/web/20070808060443re_/www.bioscoopgeschiedenis.nl/index.php?id=179,0,0,1,0,0].
LELYSTAD 2003
Aviodrome Lelystad kreeg in 2003 “het grootste vlakscherm-filmtheater van Nederland” volgens Noorderlicht Architecten (architectenweb.nl/projecten/project.aspx?ID=2353). Het museum is na de eerste film TO FLY! in 2003 weer gestopt met 8/70mm Imax projectie want de jaarlijkse huurprijs van de installatie was onbetaalbaar, volgens een medewerker in 2006. Bovendien dreigde boete voor het zachter zetten van het geluid, want net als bij Cinerama zijn er strikte voorschriften. "Later ben ik er nog wel eens geweest en zag de projector aan de kant staan met iets van 120 uur op de teller" volgens bioscooptechnicus Ronald Rosbeek in 2014.
AMSTERDAM
Na hun succesvolle Imax-short PICTURE HOLLAND lanceerde Carillon Films in 1988 het idee voor een Imax-bioscoop aan de IJ-oever in Amsterdam maar dit was financiëel onhaalbaar, volgens producent en directeur Alewijn Dekker in 2008.
PATHÉ ARENA IMAX
In 2000 opende Pathé ArenA in Amsterdam. "De megaplex in Zuid-oost zal tot de voltooiing van de uitbreiding van het Tuschinski theater in het Amsterdamse centrum de grootste bioscoop zijn van Nederland. Veertien zalen telt het gebouw, met in totaal 3.250 stoelen. De grote zaal heeft 602 stoelen" [Bernard Hulsman, NRC, 6-4-2000]. "De overige zalen (waaronder de grote zaal die boven de foyer lijkt te zweven) liggen op de eerste verdieping en zijn bereikbaar via een brede, theatrale trap waarvan het fluorescerend neonlicht in de treden als een waterval in steeds wisselende kleuren naar beneden golft" [Arcam, voorheen op arcam.nl]. Exclusief in Nederland werden tussen 2005-2009 van 35mm en digitale hoofdfilms ook 15/70mm Imax DMR (Digital Media Remastering) 'blowups' vertoond in deze grootste zaal (nummer 14), waaronder de eerste animatiefilms op 70mm in Amsterdam, naast één (korte) Imax-productie. DMR is een computerprogramma voor conversie van 35mm naar Imax. Er werd geprojecteerd op een licht gebogen 21x10 meter scherm (bij widescreen 'blowups' werd niet altijd de volledige breedte benut). Aldus kon in bestaande multiplex-theaters naast 35mm ook iets speciaals worden geboden op het gebied van 70mm beeld en geluid, een soort terugkeer van vroegere roadshows, op het grootste scherm van Amsterdam, met bijbehorende verhoogde entreeprijzen. Als enige 70mm Imax DMR zaal van Nederland werden al deze prints uitsluitend hier vertoond. "Een Imax-kopie is twintigmaal (!) duurder dan een gewone 35mm-Panavision-kopie" [Thomas Leeflang, Play movie] maar er zijn geen Nederlandse prints nodig. Imax had ondertitels niet zoals bij 35mm op de kopie zelf, maar via een afzonderlijke ondertitel-projector, en gescheiden geluid op een DVD (eerst op 35mm magneetfilm). Synchroon starten van beeld en geluid was kritisch volgens Pathé operateur Maarten van Esse in 2006, maar verder kon hij de computergestuurde cabine verlaten. Vanwege de grote projectiesnelheid en lengte werden speelfilms aangeleverd in circa 40 aktes en zoals alle bioscoopfilms met tape gemonteerd.
Er worden ook ondertitelde Bollywood en Turkse breedbeeld DCP's geprogrammeerd maar zonder Imax (en nooit door de Nederlandse pers gerecenseerd), in 2019 ook in Pathe Euroscoop Amsterdam.
PATHÉ ARENA 70MM IMAX PREMIÈRES (30 HOOFDFILMS 2005-2009)
01). 24-03-2005: ROBOTS IMAX (blowup).
Animatiefilm.
02). 16-06-2005: BATMAN BEGINS IMAX (blowup), 16 weken.
03). 14-07-2005: CHARLIE AND THE CHOCOLATE FACTORY IMAX (blowup), 11 weken.
Twee versies, met nasynchronisatie en vanaf 4 augustus ook met ondertitels.
04). 16-10-2005: MAGNIFICENT DESOLATION WALKING ON THE MOON 3D IMAX (Imax short).
Deze documentaire was een originele Imax productie en de eerste Imax 3D film in Nederland.
05). 17-11-2005: HARRY POTTER AND THE GOBLET OF FIRE IMAX (blowup), 18 weken.
Twee versies, met nasynchronisatie of ondertitels.
06). 28-03-2006: V FOR VENDETTA IMAX (blowup).
07). 27-05-2006: POSEIDON IMAX (blowup).
08). 29-07-2006: SUPERMAN RETURNS IMAX (blowup).
Deels 3D.
09). 30-09-2006: OPEN SEASON IMAX (blowup).
Animatiefilm. Twee versies, met nasynchronisatie of ondertitels. Eye bewaart OPEN SEASON als voorbeeld van een 15/70mm Imax print.
10). 06-12-2006: HAPPY FEET IMAX (blowup). 10 weken.
Animatiefilm. Twee versies, met nasynchronisatie of ondertitels.
11). 15-02-2007: NIGHT AT THE MUSEUM IMAX (blowup).
12). 20-03-2007: 300 IMAX (blowup).
13). 01-05-2007: SPIDER-MAN 3 IMAX (blowup). 10 weken.
14). 10-07-2007: HARRY POTTER AND THE ORDER OF THE PHOENIX IMAX (blowup). 17 weken.
Deels 3D.
15). 13-10-2007: TRANSFORMERS IMAX (blowup).
16). 16-11-2007: BEOWULF 3D IMAX (blowup).
17). 20-12-2007: I AM LEGEND IMAX (blowup).
18). 12-03-2008: THE SPIDERWICK CHRONICLES IMAX (blowup).
19). 27-03-2008: U2 3D IMAX (blowup).
20). 07-05-2008: SPEED RACER IMAX (blowup).
21). 26-06-2008: KUNG FU PANDA IMAX (blowup).
Animatiefilm.
22). 23-07-2008: THE DARK KNIGHT IMAX (blowup & Imax). 10 weken.
Als eerste speelfilm deels in 70mm Imax opgenomen. "Bij deze scènes wordt het hele immense scherm, van plafond tot vloer, van muur tot muur gevuld met beeld; de detaillering en scherpte is ongeëvenaard" volgens Mark Moorman [Parool, 24-7-2008]. Bij actiescenes valt het minder op maar bij panoramische helicoptershots des te meer. Ondertitels komen extreem hoog in beeld, maar niet bij 35mm anamorfotische prints.
23). 30-09-2008: EAGLE EYE IMAX (blowup).
24). 12-11-2008: MADAGASCAR: ESCAPE 2 AFRICA IMAX (blowup).
Animatiefilm.
25). 11-12-2008: THE DAY THE EARTH STOOD STILL IMAX (blowup).
26). 05-03-2009: WATCHMEN IMAX (blowup).
27). 27-03-2009: MONSTERS VS ALIENS IMAX (blowup).
Animatiefilm. Twee versies, met nasynchronisatie of ondertitels.
28). 07-05-2009: STAR TREK: THE FUTURE BEGINS IMAX (blowup).
29). 23-06-2009: TRANSFORMERS: REVENGE OF THE FALLEN IMAX (blowup & Imax).
"About nine minutes filmed with Imax 70mm cameras. About half a minute of footage exclusive to the Imax version." [List of films released in Imax, en.wikipedia.org].
30). 15-07-2009: HARRY POTTER AND THE HALF-BLOOD PRINCE IMAX (blowup & Imax). 15 weken.
26-10-2009 was de laatste vertoning en sloot de zaal voor werkzaamheden.
BESLUIT
22-8-2009 was er een preview van AVATAR 3D van 15 minuten. Op een persconferentie meldde Pathé directeur Lauge Nielsen het einde van analoge Imax-projectie in Nederland en vervanging door een "digitale variant" met distributie op harde schijf en op een nieuw projectiescherm, voor de vertoning van A CHRISTMAS CAROL 3D vanaf 18-11-2009. Dit gebeurde voor bezoekers geruisloos, met handhaving van de naam Imax die daarmee van voormalig filmformaat een soort digitale merknaam werd. "Imax garandeert z'n 'premium experience' door middel van een speciale beeldverbeteraar, een proces dat het beeld bijvoorbeeld meer contrast en helderheid geeft. Dit wordt aangestuurd door een camera die gedurende iedere voorstelling het beeld op het scherm analyseert" volgens Holland Film Nieuws [december 2009]. Deze Imax met laser heeft "grotere schermen, scherper beeld en harder geluid dan in andere bioscoopzalen" [pathe.nl/imax]. Het 3D zilverscherm heeft echter nadelige invloed op de beeldhelderheid en het hardere geluid gaf veel klachten, net als in Aviodrome Lelystad (operateur George Schuller stelt dat niet het volume van geluidseffecten en muziek beslissen maar dialogen want die moeten natuurlijk klinken). 17-12-2009 volgde digitale Imax in Pathé Schouwburgplein Rotterdam, 2010 in Eindhoven enz. Er worden nog steeds speelfilms op 15/65mm Imax gefilmd, vooral door Christopher Nolan, en in Nederland soms op 5/70mm prints vertoond waaronder OPPENHEIMER van drie uur. "De originele [15/70mm] Imax filmrol weegt maar liefst 272 kilo en heeft een spoellengte van 17,7 kilometer... [In 2023 heeft Europa nog vier bioscopen met 70mm Imax projectie] "(twee in Londen, één in Manchester en één in Praag)" volgens Sarah Famke Oortgijsen [eyefilm.nl/nl/magazine/waarom-70mm-het-beste-formaat-is-om-oppenheimer-op-te-kijken/1023803].
Lees ook
pathe.nl/bioscoop/arena
theobakker.net/pdf/bioscopen.pdf
theobakker.net/pdf/bioscopen4.pdf
bioscoopgeschiedenis.com/bioscoopgeschiedenis-en-techniek-2/imax/ (70mm Imax techniek).
imax.com/ (Imax, waaronder wereldwijd overzicht van Imax bioscopen).
giantscreencinema.com/Films/Film-Database (Giant Screen Cinema Association, waaronder alfabetische Imax filmografie).
lfexaminer.com/ (The Journal of the Giant Screen Film Industry, waaronder chronologische Imax filmografie vanaf 1970).
en.wikipedia.org/wiki/List_of_films_released_in_IMAX (List of films released in Imax, hoofdfilms chronologisch vanaf 2002).