In 1988 werd de International 70mm Association opgericht door Johan Wolthuis in Arnhem om de (professionele) belangstelling voor 70mm weer te bevorderen, met een engelstalige 70mm Newsletter [ook online in70mm.com/newsletter/magazine/index.htm]. "De bouw van de Kinepolis [Brussel] in 1988, waar verschillende nieuwe zalen voor 70mm werden ingericht, was voor Wolthuis zelfs de aanleiding tot de oprichting van zijn club, die in België veel leden telt" volgens Mark van den Tempel [Flashback, winter 1993-1994]. Vanaf 1995 werd de (tot 2005 gedrukte) Newsletter voortgezet door Thomas Hauerslev in Denemarken en sinds 1999 als website in70mm.com met talloze links, nieuws en een internationale kalender waaronder 70mm festivals. Later publiceerde Johan Wolthuis diverse 70mm boeken [zie 70mmpublishers.nl].
In 1961, een jaar na aanvang van 70mm vertoning in Amsterdam, telde Nederland met 565 bioscopen het grootste aantal ooit [Statistics of the film industry in Europe, 1992, p. 204]. In de seventies had Nederland een record van 41 bioscopen met tevens 70mm projectie, op een totaal van 408 in 1970 en 328 locaties in 1977 [Skrien, februari 1978], terwijl totaal minstens duizend verschillende bioscoopadressen bestonden. Elders had Paramaribo in 1973 meerdere 70mm bioscopen, met ruzie want "boze tongen beweren dat de [City projectie] toestellen in het theater 'tweede hands' toestellen zijn. Niets is minder waar" [Vrije Stem, 18-12-1972].
Na Asta Den Haag in 1958 begonnen in de 1960s minstens 28 Nederlandse bioscopen met 70mm, in de 1970s negen bioscopen, in de 1980s vier bioscopen, in de 1990s twee bioscopen en sinds 2000 begonnen zeven verdere bioscopen met tenminste eenmalig een 70mm vertoning (zie Chronologie).
Friesland en Zeeland hadden geen 70mm bioscoop, Drenthe en Flevoland alleen bescheiden 8/70mm Imax, maar overige provincies kregen meerdere 70mm bioscopen. De meeste 70mm voorstellingen waren tenminste in Groningen (Camera), Amsterdam (Bellevue, Du Midi, Flora, later Pathé ArenA Imax, Desmet, Filmmuseum & Eye), Den Haag (Asta, Euro, Omniversum), Rotterdam (Cinerama, Corso en Imax), Den Bosch (Casino & Parade), Eindhoven (Chicago). Tussen 1964-1976 programmeerden jaarlijks vaak minstens tien Nederlandse bioscopen 70mm hoofdfilms, in 1970 minstens negentien bioscopen, vanaf 1979 waren dat hoogstens een handvol bioscopen.
In 1960 had Rotterdam veel publiciteit met "70mm installaties in Den Haag en Rotterdam" [Tijd, 10-8-1960] en "Thalia krijgt 70 millimeter-apparatuur" [Vrije Volk, 9-8-1960] maar Thalia vertoonde slecht eenmaal 70mm.
27-9-1973 opende met Catharijne Utrecht een van de latere 70mm bioscopen. "Op de uitnodiging aan de genodigden had de directie een stukje 70mm-film bevestigd. Daarmee gaf zij aan dat in deze bioscoop films van dit bijzondere formaat konden worden vertoond" volgens Herman de Wit [voorheen hetutrechtsarchief.nl].
Euro Den Bosch uit 1975 had slechts drie 70mm voorstellingen. "Er is nog een poging van een van de operateurs (HW) gedaan om met nationale filmdag weer 70mm te vertonen, het Philips OMA rack met 4 sporen magneettoon weergave was weer terug aangesloten op de DOLBY CP 55 magneetingang, en de Philips DP75 gereed gemaakt voor 70mm vertoning. In dit geval voor de vertoning van SPARTACUS. Helaas durfde [directeur] Jan van Dommelen het niet aan, ondanks de perfecte testvoorstellingen." volgens operateur Harry Westervoort [online cinema-denbosch-vroeger.jouwweb.nl/eurocinema/3d-vertoningen-en-schermvergroting].
"Het aantal 70mm installaties liep wederom enigzins terug als gevolg van vervanging door automaten. Na brand heropende Corso Rotterdam met nieuwe projectoren ook al is het niet meer mogelijk om er nog films op het 70mm-formaat te vertonen. Maar volgens de bedrijfsleiding worden deze films nauwelijks meer geproduceerd" [Vrije Volk, 6-10-1976]. "Per het einde van het verslagjaar waren nog 30 bioscopen uitgerust met een 70mm installatie" [NBB jaarverslag 1979]. In 1995 resteerden nog veertien 70mm zalen waarvan vijf in Amsterdam [voorheen petergray.org/cinemas70.html] maar slechts deels met hun vroegere mega-schermen. Tuschinski heeft nog steeds Cinemeccanica Victoria 8 projectoren (70/35mm) voor 35mm. Camera Groningen had eind vorige eeuw een filmfestival met 70mm vertoning. Naast Eye Filmmuseum vertoonde ook Theater aan de Parade Den Bosch tot 2006 (met PLAYTIME) nog incidenteel 70mm speelfilms, op DP70.
Lumen Delft had in 2015 nog twee DP70 projectoren voor 35mm projectie. "In Catharijne wordt de DP70 niet gebruikt, is eigenlijk meer een reserve projector op dit moment" volgens bedrijsleider Bob de Brabandere in 2008, maar anders als Tuschinski noemde Catharijne nog steeds 70mm in het bioscoopexploitanten jaarboek 2008. Monumentale bioscopen met slechts een enkele grote zaal zijn tegenwoordig moeilijk te exploiteren en hun toekomst is onzeker. Steeds meer voormalige 70mm bioscopen sloten zoals Nederlands eerste 70mm bioscoop Asta Den Haag in 1994, Odeon Den Haag in 1995, Corso en Thalia Rotterdam in 1997, Scala Nijmegen in 1999, Desmet Amsterdam in 2000, Imax Rotterdam in 2001, Metropole Den Haag in 2004, Palace Maastricht in 2005, Bellevue en Calypso Amsterdam in 2006, Midi Tilburg in 2007, Casino Breda in 2008, Palace Haarlem in 2011, Filmmuseum Vondelpark in 2012, Dwingeloo en Royal Heerlen in 2014 (sinds 2019 filmhuis De Spiegel), Theater aan de Parade Den Bosch en Rembrandt Arnhem in 2016, Catharijne Utrecht in 2017, Camera Groningen (als Groninger Forum) in 2019. Pathé ArenA Imax Amsterdam digitaliseerde in 2009 en Omniversum Den Haag in 2020.
Daarnaast bestonden 70mm attracties in Hilvarenbeek Beekse Bergen (1981-1986), Lelystad Aviodrome (2003), Harderwijk Dolfinarium (2002-2006), Slagharen Ponypark (1978-2007), Den Haag Drievliet (197?-2008), Dwingeloo Planetron (1999-2014), Kaatsheuvel De Efteling (2002-2019).
Omniversum draaide de meeste Imax shorts in Nederland en met digitalisering in 2020 kwam tevens een einde aan dagelijkse 70mm vertoning in Nederland, in de stad waar het begon met de eerste 5/70mm short in 1957 en eerste hoofdfilm in 1958.
Van de minstens 46 bioscopen die ooit 70mm hoofdfilms vertoonden bestaan er nog acht als digitale bioscoop: Amsterdam City en Tuschinski [ook 35mm?], Den Bosch Euro/Vue, Heerlen Royal, Leiden Trianon, Rotterdam Cinerama en Pathe Schouwburgplein, Utrecht City. "Begin maart [2021] onthulde de gemeente Rotterdam het nieuwe bestemmingsplan voor de wijk Cool. In dit plan moet bioscoop Cinerama het veld ruimen voor een woontoren." volgens Nanneke Koning [hollandfilmnieuws.nl/nieuwscategorieen/op-locatie/bestemmingsplan-bedreigt-cinerama-in-rotterdam/] maar Cinerama bestaat nog steeds.
De meeste DP70's zijn verdwenen behalve in drie latere filmhuizen. "In de Benelux kon tot voor kort alleen het Amsterdamse Eye Filmmuseum nog 70mm draaien, nu kan Kino [Rotterdam] dat ook en volgt straks het Filmhuis Den Haag, dat eveneens een gerestaureerde Philips DP70 liet installeren. 'Ons 70mm-project lag even stil door de lockdown', zegt Leendert de Jong. 'Maar in december beginnen we'.” [NRC, 8-7-2020]. Ze wilden het gebruiken met shorts voor educatie over filmformaten maar het blijft “lastig om 70mm te vinden die nog geschikt zijn voor projectie” volgens Leeendert de Jong in 2024.
De onverslijtbare machines zijn loodzwaar, hebben niet de beeldrust van moderne projectoren, zijn niet eenvoudig te bedienen en geluidsweergave is niet vanzelfsprekend. Een medewerker van Camera Groningen verklaarde in 2005 dat hun DP70 "nog in goede staat is, maar dat de moderne processoren de magnetische geluidssporen niet meer herkennen. Alleen zeer nieuwe 70mm-prints met DTS-geluid zouden kunnen worden gedraaid, maar de huurprijs daarvan is absoluut niet op te brengen. Ook het aanpassen van het geluidssysteem is veel te duur" [geciteerd door bezoeker Dirk Herman de Jong in 2005].
Tot TENET in 2020 draaiden totaal circa 158 verschillende hoofdfilms op 70mm in Nederland, vooral in de sixties. Hiervan waren circa 48 originele 70mm produkties (naast circa 110 blowups en andere formaten). 30 hoofdfilms kregen Imax 15/70mm vertoning (naast circa 128 prints op 5/70mm). Circa 126 hoofdfilms draaiden (tevens) in Amsterdam op 70mm, en circa 32 alleen elders.
Veel verhuurd werden BATTLE OF THE BULGE, BEN-HUR, CIRCUS WORLD, CUSTER OF THE WEST, DOCTOR ZHIVAGO, EL CID, 55 DAYS AT PEKING, GONE WITH THE WIND, THE GREAT RACE, KRAKATOA EAST OF JAVA, LAWRENCE OF ARABIA, MY FAIR LADY, PATTON, THE SOUND OF MUSIC, SPARTACUS, 2001: A SPACE ODYSSEY, THE WILD BUNCH.
De meeste Nederlandse distributieprints zijn verdwenen maar Eye heeft (naast nieuwe aankopen) nog tientallen oude 70mm hoofdfilms, waaronder blowups, al of niet compleet, naast trailers, leaders enz., deels afkomstig van Hafbo en Warner Bros, in diverse stadia van verkleuring en daardoor soms onvertoonbaar. Evenals bij 35mm wordt dit onomkeerbare proces mede veroorzaakt door vocht en warmte maar vooral omdat voor veel 70mm prints in plaats van het stabiele Technicolor het instabiele Eastmancolor werd gebruikt dat extreem gevoelig is voor verkleuring tot slechts magenta resteert [Advanced projection manual, 2006]. Verder vermoeden archieven dat ontbinding van acetaatfilms met magnetisch geluid wordt versterkt omdat ijzeroxide in de vele 70mm magnetische geluidssporen als een katalysator werkt bij acetaatverval [Film preservation guide, 2004].
Eye Filmmuseum's KRAKATOA EAST OF JAVA had in 2003 nog fraaie kleuren en THE WILD BUNCH was in 2005 matig verkleurd, met naast magenta nog cyaan, geel en groen (maar in 2019 vertoonde Eye een digitale restauratie). EL CID was in 2015 sterk magenta/paars verkleurd. THE FALL OF THE ROMAN EMPIRE oogt in 2020 meer sepia/bruin. 55 DAYS AT PEKING is de enige verkleurde 70mm print die Eye aan de IJpromenade vertoonde. Sinds 2003 verwerft Eye soms nieuwe 70mm prints van klassiekers en recente speelfilms. Het wereldrecord van THE HATEFUL EIGHT met ruim 36.000 bezoekers in Eye brengt 70mm in Nederland opnieuw onder de aandacht sinds 2016. Het Svenska Filminstitutet conserveert 70mm prints in een koelcel, zoals RYAN'S DAUGHTER die in 2002 in Amsterdam is vertoond.
Overigens zijn oosteuropese Sovcolor en Orwocolor wel stabiel volgens Gert Koshofer [70mm bigger than life, 2009]. Decennia oude 70mm Sovcolor prints toonden op de Berlinale 2009 nauwelijks verkleuring, ondanks de kwetsbare originelen.
Samenvattend had de standaard 5/70mm film vooral een bloeiperiode in de sixties. 1968 en 1969 hadden een record van elk circa tien 70mm premieres. In 1970 begon City als laatste Amsterdamse commerciële bioscoop met 70mm en Bellevue (noodgedwongen) voor het eerst met 35mm, een haast symbolisch jaartal. Kwantitatief was het een marginaal verschijnsel. Van de circa 140.000 hoofdfilms uit de vorige eeuw [Halliwell's top 1000, p. III] waren circa 80 westerse 5/70mm producties sinds 1955, naast circa 180 Sovjet hoofdfilms. Hiervan zijn slechts tientallen films op 70mm in Amsterdam vertoond naast tientallen blowups, en van de Sovjet films is hier vrijwel niets op 70mm uitgebracht. Tientallen Nederlandse 70mm prints zijn slechts eenmalig in roulatie geweest in Amsterdam, sommigen nooit en veel films zijn vergeten. Distributeurs incasseerden veel fiasco's en zagen bijvoorbeeld Du Midi's 35mm succes FIDDLER ON THE ROOF tegenover het fiasco van drie weken OORLOG EN VREDE op 70mm.
De kortstondige vertoning van 15/70mm Imax 'blowups' in Pathe ArenA was eenmalig in Nederland. Sinds 2018 verschijnen weer nieuwe 5/70mm blowups maar met de 21e eeuwse digitale techniek zijn analoge blowups niet vanzelfsprekend.
Na ruim een decennium afwezigheid is er sinds 2011 een 65mm productie revival met circa jaarlijks een nieuwe 65mm produktie. Nieuwe 70mm prints zijn levensvatbaar mede door aanhangers als Chris Nolan, PT Anderson, Ken Branagh enz., en hier door onafhankelijke vertoners als Eye en Kino.
Veel Amsterdamse bioscopen hebben hun 70mm investering nauwelijks benut maar de drie Amsterdamse roadshow-bioscopen Du Midi, Flora, Bellevue hadden met 70mm prints hun grootste successen met jarenlange vertoning (later gevold door Eye's wereldrecord THE HATEFUL EIGHT). Vijf van de tien meest succesvolle films in Nederland hadden tevens 70mm roulatie. Bellevue bleef fans trekken om de projectietechniek, ongeacht de latere 35mm programmering. Na de Bellevue sluiting blijft Eye 70mm vertonen met nieuwe prints en restauraties van vroegere 70mm films, maar het kopieerwerk geeft generatieverlies met soms iets verminderde scherpte en de dure prints hebben hoge transport- en verzekeringskosten.
5/70mm prints en -projectie worden steeds meer geschiedenis maar de films leven voort op andere dragers waaronder indrukwekkende 4K restauraties zoals BEN-HUR voor het eerst in Ultra Panavision beeldverhouding. Ook 35mm wordt zeldzaam maar terwijl filmhuis De Uitkijk Amsterdam zich in 2020 bij een 35mm klassieker nog vooraf mondeling verontschuildigt voor "imperfecties" heeft 70mm tenminste evenementswaarde.
Filmmuseum Potsdam exposeert Oosteuropese 70mm camera's en Bradford's mediamuseum heeft onder meer een louvrescherm met 3-strip Cinerama projectie, mede gereconstrueerd door de nederlandse specialist Willem Bouwmeester.
THE MASTER uit 2012 en DUNKIRK uit 2017 (deels opgenomen op het IJsselmeer) zijn enkele recente hoofdfilms op 65mm negatief. Verder wordt 65mm negatief incidenteel gebruikt voor speciale shots en scenes zoals in SPIDER MAN 2, THE NEW WORLD, THE INTERNATIONAL, SHUTTER ISLAND, INCEPTION, INTERSTELLAR en WE FIGHT TO BE BE FREE (een USA short door Kees van Oostrum). Ondanks digitale projectie wordt regelmatig hybride - digitaal en analoog - gefilmd zoals NO TIME TO DIE (digitaal, 35mm Panavision, Arri 765, Imax, Panavision Super 70). Ook wordt hybride in 65mm gefilmd zoals OPPENHEIMER in 15/65mm Imax en 5/65mm Panavision Super 70, maar in Nederland op 70mm alleen in 5/70mm vertoond. Standaard 5/70mm prints zijn al lang verdrongen door anamorfotisch en later digitaal breedbeeld. Digitale projectie is 70mm aan het evenaren maar niet altijd op grote schermen waarop deze kwaliteit zich goed kan bewijzen. 70mm helderheid en lichtsterkte overtreft nog steeds tenminste de tamelijk donkere digitale 3D projectie (inmiddels al weer uitzondering). Omniversum had 70mm Imax projectie tot in 2020 voldoende lichtsterkte werd bereikt met "5 ongelofelijk goede projectoren. Verdeeld over de zaal staan vijf 4K laserprojectoren van het merk Christie die samen met geavanceerde software van het Amerikaanse bedrijf Evans & Sutherland, het ESX projectiesysteem vormen." [omniversum.nl/nl/unieke-beleving]. Het is "Europe’s very first fulldome digital theatre and now the flagship ESX dome in Europe" [avinteractive.com/markets/cinema/es-installs-esx-giant-dome-cinema-at-omniversum-22-09-2020/].
Steeds meer multiplexen hebben een breder scherm dan Bellevue, zoals Kinepolis 12 Jaarbeurs Utrecht met 26x10,9 meter, Vue 1 Kerkrade met 24x12 meter, Pathé Schouwburgplein Rotterdam met 23,5x10 meter, CineMec/Pathé Nijmegen met 23x9,6 meter, Pathé Spuimarkt Den Haag met 22,4x9,6 meter, Pathé Imax Arnhem met 21x12 meter, Vue Alkmaar met circa 20x12 meter, Euroscoop Tilburg met 20x8,5 meter, CineMec/Pathé Ede met 20x8,1 meter enz. Moderne 1.85:1 schermen zonder beweegbaar kader maken breedbeeldfilms echter niet groter maar maar juist kleiner, met zwarte balken boven en onder. Alleen Pathé digitale Imax en Eye gebruiken het grootste scherm als troef (zoals Tuschinski en City vroeger de programmering publiceerden voor zaal 1), ofwel een kans en uitdaging voor exploitanten.
Recente digitale beeld ontwikkelingen zijn 3-strip projectie Barco Escape, in Tilburg en Maastricht sinds 2016, en ScreenX in Utrecht sinds 2019 (zie hoofdstuk over Cinerama) en Dolby Cinema sinds 2014. "Vue heeft er twee: in Eindhoven [de eerste ter wereld] en Hilversum, en Pathé heeft er drie: in Scheveningen, Rotterdam De Kuip en Amsterdam De Munt [zaal 1]... De ervaring begint al met de wandeling die de bezoeker naar de zaal voert. Men loopt daarbij langs een grote projectiewand met beelden van de film die men zo gaat zien. De zaal is een enorme zwarte cocon. De donkere wanden zorgen ervoor dat alleen het bioscoopscherm tijdens de film het licht reflecteert. De Dolby Vision-projectoren werken met Dual Laser, wat zorgt voor een hogere lichtopbrengst. Ze bieden ook rijkere kleuren. Dolby Cinema-zalen beschikken bovendien over 4K-projectie en een High Dynamic Range (HDR). Alles bij elkaar zorgt dat voor scherpere beelden en een hoog beeldcontrast. En dan hebben we het nog niet eens over het [immersive Dolby Atmos] geluid." [Alles is Film, 2019]. "Het wordt gezien als Dolby's antwoord op Imax... Het [licht gebogen] projectiescherm strekt zich uit over de gehele grootte van de wand" [wikipedia.org/wiki/Dolby_Cinema, kijk ook online vuecinemas.nl/beleving/dolby-cinema en pathe.nl/dolbycinema].
To be continued?