Er bestaan enkele lange Nederlandse 65mm coprodukties (zie onder), naast allerlei Nederlandse 70mm shorts. Shorts in voorprogramma's ofwel het zogenaamde 'bijwerk' zijn zelden in weekprogramma's vermeld. Shorts zijn hier films tot 60 minuten, waaronder Imax documentaires. Hier volgt informatie over eerstbekende vertoningen (soms premières) van buitenlandse shorts en over Nederlandse 70mm projecten en prints, ook in attractieparken.
Vertoning van 70mm trailers en fragmenten zijn onvermeld maar Eye Filmmuseum bewaart 70mm Hafbo trailers van EL CID, 55 DAYS AT PEKING, THE FALL OF THE ROMAN EMPIRE, CUSTER OF THE WEST, KRAKATOA EAST OF JAVA en verzamelaar Walther Schuller heeft Nederlandse 70mm trailers van LAWRENCE OF ARABIA en CAMELOT.
Tenslotte volgt informatie over verdere Nederlandse 70mm connecties zoals (deels) Nederlandse 65mm hoofdfilms, Nederlandse acteurs in 70mm prints en 70mm films met Nederlandse locaties.
BIOGRAPH 68MM FILMS (deels NL, 1899-1902). 68mm
Brede filmformaten waren onder meer 38-48-50-51-54-55-56-57-60-63,5-68-90mm [ericdevos.be/kask/post%20productieschema/filmformaten/film%20formaten%20een%20overzicht.htm]. 68mm filmformaat was een soort zwijgende Imax voorloper, gefilmd met Biograph Mutograph camera's. Emile Lauste maakte voor de Nederlandsche Biograaf- en Mutoscope Maatschappij op 68mm de oudst bewaarde filmopnamen van Amsterdam tussen 1899-1902, naast tientallen andere Nederlandse films van ruim een minuut, meestal single shot. Carré Amsterdam had vanaf 20-8-1898 tot en met 31-1-1899 de premières, naast selecties uit ruim duizend buitenlandse titels van Biograph moederbedrijf en andere buitenlandse vestigingen (waaronder films met president McKinley, paus Leo VIII, Franse cavallerie enz.), vanaf 16-9-1898 ook Nederlandse opnamen zoals met koningin Wilhelhima in Amsterdam. Daarna waren elders voorstelingen zoals in Grand Theatre Amstelstraat Amsterdam, Rotterdam vanaf 1898, Utrecht en Haarlem vanaf 1899 enz. Er waren drie of vier electro-projectoren (die niet bewaard bleven), in Amsterdam vanaf augustus 1898, Circus Variete Rotterdam vanaf september 1898 (tot minstens eind 1899) en Den Haag Scheveningen Kurhaus theaterzaal vanaf januari 1899 ("In dit gebouw werd op 9 juni 1896 het eerste bioscooptheater in ons land - Cinématographe Lumière - geopend" volgens een betwiste Kurhaus Palais de Danse vroegere gedenksteen). Voorstellingen kostten circa vijftig cent. Cinematheque Francaise heeft drie Biograph Mutograph 68mm camera's maar er resteert geen Biograph 68mm projector behalve mogelijk een [zwijgende?] zogenaamde 70mm projector in Smithsonian’s National Museum of American History, volgens Paulina Reizi [Reviving the nineteenth century 68mm films with the latest digital technologies, online publications.mcn.edu/2020-scholars/reviving-films/].
68mm formaat komt ongeveer overeen met 8/70mm Imax beeld, is 54mm hoog, met een beedverhouding van 1.25:1, en verticaal filmtransport van circa 40 (!) beelden per seconde, volgens Brian Coe [The history of movie photography, 1981]. Met circa 200 titels uit diverse landen heeft Eye Filmmuseum de grootste 68mm collectie ter wereld, met veel mechanische schade door vroeger transport via rubberen rollen, zonder perforatie.
Imax Company werd tevergeefs gevraagd als sponsor voor een restauratie op 70mm Imax, volgens Eye medewerker Giovanna Fossati in 2016. In 2020 was de première van de digitale restauratie/compilatie THE BRILLIANT BIOGRAPH: EARLIEST MOVING IMAGES OF EUROPE (1897-1902). "Met steun van de Europese Comissie zijn vijftig films uit de Mutoscope and Biograph-collecties van Eye en de BFI digitaal gerestaureerd (8K)".
Kijk restauratie/compilatie [online player.eyefilm.nl/nl/films/the-brilliant-biograph].
Kijk documentaire THE MAKING OF THE BRILLIANT BIOGRAPH [online youtube.com/watch?v=S0s9-YrYs0E].
Kijk documentaire HOW TO SEE THE FIRST MOVIES [online youtube.com/watch?v=BBNwiPgknn8].
Kijk tv-programma ANDERE TIJDEN van 26-3-2000 [online anderetijden.nl/programma/1/Andere-Tijden/aflevering/669/Oudste-films-in-Nederland].
Lees ook eyefilm.nl/nl/collectie/collecties/film/dossiers/68mm-mutoscope-and-biograph.
THE MIRACLE OF TODD-AO (VS, 1956). Todd-AO
Deze vroege Amerikaanse travelogue had nog een afwijkende hoge projectiesnelheid van 30 beelden per seconde. De première en tevens eerste Nederlandse 70mm vertoning was in het Kurhaus Cabaret Den Haag 14-6-1957. Hij draaide in 1961 in Royal Heerlen en vijf dagen in Amsterdam Bellevue in 1969 bij THE KING AND I.
THE MARCH OF TODD-AO (VS, 1958). Todd-AO
Deze Amerikaanse travelogue was een vervolg op THE MIRACLE OF TODD-AO en draaide 17-8-2000 in Filmmuseum Vondelpark.
PHILIPS ON PARADE (NL, 1964). Blowup
"Volgens de advertentie die in bioscoopvakbladen verscheen was deze film zelfs leverbaar op het formaat Todd-AO. Dit is een 70mm film, dus 2x groter en 2x hoger dan de gangbare formaten. Hiervoor moest dan wel Fl. 1500,00 (€ 750,-) betaald worden. Vermoedelijk werd deze 70mm kopie optisch vergroot vanaf het 35mm origineel. De toegevoegde waarde hiervan was dat de bioscoopexploitant deze voorfilm naadloos kon laten aansluiten op een hoofdfilm van ditzelfde formaat zonder omschakeling van apparatuur" [kijk ook online dutch-vintage-animation.org/nl/beeldarchief/animatiefilms/39-philips-on-parade]. Bellevue wilde deze Nederlandse Philips commercial met poppenanimatie als 70mm voorfilm vertonen maar Philips vroeg een te hoge huurprijs, volgens operateur Freek Dozy in 2006 [de 35mm huurprijs was 1000 gulden]. Hij draaide in Filmmuseum Vondelpark op 17-8-2000 en eerder in Casino/Parade Den Bosch. Eye Filmmuseum kreeg in 2022 een schenking van 760 poppen uit Joop Geesink's Dollywood studio waaronder dozen vol met muzikanten uit deze film.
TO THE MOON AND BEYOND (VS, 1964). 10/70mm Cinerama-360.
Later op 35mm genaamd COSMOS, THE UNIVERSE OF LOREN EISLEY. Niet in Amsterdam vertoond. Deze documentaire van 15 minuten was gesponsored door KLM. Hij is gefilmd op 65mm negatief met 10 perforaties en geprojecteerd met twee 70mm films op een Cinerama 360 graden koepel tijdens Wereldexpo New York 1964. In 2013 zocht de Disney Company tevergeefs naar een kopie wereldwijd waaronder bij KLM en Eye. Maar tijdens een 70mm festival in Karslruhe 2022 werd bekend “The original negative has been found and is in storage at FotoKem in Burbank”. Lees ook en.wikipedia.org/wiki/To_the_Moon_and_Beyond.
PETER STUYVESANT (NL, 1965?). Super Technirama
Bellevue vertoonde vanaf 9-12-1965 jarenlang PETER STUYVESANT sigaretten commercials van twee minuten, steeds gemonteerd vóór de eerste akte van de 70mm hoofdfilm (later ook op 35mm). Bij verzamelaar Walther Schuller bleven 70mm prints bewaard van afleveringen ISTANBUL, LAS VEGAS (vertoond bij GRAND PRIX in 1968), SAN FRANCISCO, VACATION IN BEYROUTH en NEW YORK. Ze zijn Nederlands gesproken, maar NEW YORK heeft geen commentaar (in tegenstelling tot een Duitse versie met overspannen commentaar door Heinz Drache, uit een Duitse verzameling). Vóór CIRCUS WORLD in 1969 draaide een Engels gesproken SCHIPHOL aflevering.
Ze werden geproduceerd door John Rosinga's Telefund Holland, behalve PETER STUYVESANT ook voor HOUSE OF ENGLAND, en (naast 35mm) geprint in 70mm Super Technirama. "Nu doe ik alles met [cameraman] François Kalman Gàl en die draait in een helicopter met een 70mm Super Technirama camera uit de hand... De STUYVESANT film over de WORLD FAIR loopt op 70mm bij MY FAIR LADY in Parijs, Nice en Cannes" volgens John Rosinga [Skoop, juni 1965]. Omdat een Technirama camera 35mm negatief bevat bedoelde Rosinga het 70mm printformaat. Het Paul Huf archief bevat Nederlandse commercials vertoningslijsten uit 1972 zonder formaat van onder meer PETER STUYVESANT afleveringen in Bellevue, Du Midi, Rembrandtpleintheater, Tuschinski.
HOUSE OF ENGLAND (NL, 196-). Super Technirama
Deze mode commercials die er uitzagen als James Bond-trailers hadden keuringsmoeilijkheden. Er bestonden (70mm en 35mm) titels als CORSICA, KNOKKE, PARIJS en uit 1967 mogelijk BOND BEAT FRISCO.
FORTRESS OF PEACE / WEHRHAFTE SCHWEIZ / VIGILANT SWITZERLAND (Zwitserland, 1965). MCS-Superpanorama
John Fernhout's documentaire FORTRESS OF PACE over Zwitserse legermanoeuvres kreeg 27-4-1965 een persvoorstelling in Amsterdam Du Midi en Den Haag Metropole [volgens een uitnodiginig van Maatschappij Tuschinski van 20-4-1965] en werd eenmalig vertoond tijdens de opening van Bellevue op 9-12-1965. Hij kreeg een Oscar nominatie Best Live Action Short. "Deze film is een [single-strip] bewerking van VIGILANT SWITZERLAND, een film die in 1964 op de Expo in Lausanne werd vertoond met gebruikmaking van drie 70mm projectoren, achttien geluidskanalen en drie schermen van elk twintig meter, opgesteld in een rond gebouw" [NWC, 7-5-1965; lees ook Freek Dozy. Exposition de la défense nationale LA SUISSE VIGILANTE, online in70mm.com/news/2014/wehrhafte/index.htm]. Op 11-12-1965 vertelde Fernhout voor de VARA-TV (vanuit Bellevue die toen werd voltooid) dat FORTRESS OF PEACE in 1966 een voorfilm zou worden bij HOLIDAY IN SPAIN [zie ook NBF-Bulletin, 1966, 3]. Maar HOLIDAY IN SPAIN is niet in Amsterdam uitgebracht. Bellevue verwierf een eigen kopie van FORTRESS OF PEACE die ook is vertoond bij CINERAMA'S RUSSIAN ADVENTURE en CUSTER OF THE WEST in 1968 en bij WINNING in 1969, tot de kopie zoekraakte.
Kijk online 3-strip versie VIGILANT SWITZERLAND / WEHRHAFTE SCHWEIZ, tevens met proloog door René Groebli NOUS POUVONS NOUS DEFENDRE, Expo Version (1964): [youtube.com/watch?v=z7pLO-vfQh0].
Kijk online single-strip samenvatting FORTRESS OF PEACE door John Fernhout, Engels: [youtube.com/watch?v=R-1kxA20Ngo&t=50s]. Duits:
[historic.admin.ch/media/video/438c7bf8-224f-4cee-a7cd-b260ce2ee451].
SHELLARAMA (VK, 1965). Super Technirama
Deze lange Britse Shell commercial in de vorm van een travelogue opgenomen in allerlei continenten, draaide Bellevue permanent van 9-12-1965 tot 19-6-1966, daarna bij MAROONED in 1970, en de eerste week bij CLOSE ENCOUNTERS OF THE THIRD KIND in 1978.
MICHELANGELO / PROLOGUE, THE ARTIST WHO DID NOT WANT TO PAINT (VS, 1965). Todd-AO
Deze Amerikaanse documentaire over Michelangelo's kunstwerken was een proloog bij THE AGONY AND THE ECSTASY in 1965, met Nederlandse commentaarstem van Freek van Hoorn, maar is ook meermaals zelfstandig vertoond. Het was een voorfilm in Bellevue 16-1-1969 bij CAN-CAN en THE KING AND I (eerste twee dagen) in 1969 en HELLO, DOLLY! in 1970 (evenals bij HELLO, DOLLY! in Rembrandtpleintheater in 1969).
GRAND PRIX, CHALLENGE OF THE CHAMPIONS (VS, 1966). Blowup
Van deze Amerikaanse making of GRAND PRIX werd de franse versie LA COURSE DES CHAMPIONS vooraf vertoond bij BARAKA in Filmmuseum Cinerama op 14-10-2006.
SKY OVER HOLLAND (NL, 1967). MCS-Superpanorama
Regisseur John Frankenheimer die voor de Zandvoortse opnamen van GRAND PRIX over drieëntwintig 65mm camera's beschikte hoorde van locatiemanager Wim Lindner dat een 24e camera bezet was voor opnamen van SKY OVER HOLLAND, volgens Lindner in 2013. Deze travelogue van John Fernhout is de belangrijkste Nederlandse 70mm produktie. 18-5-1967 was de wereldprèmiere tijdens de wereldexpo in Montreal, in aanwezigheid van koningin Juliana. Omdat het Nederlandse paviljoen geen 70mm projectie had werd hij twee avonden per week vertoond in het Canadese paviljoen, volgens Harold Rosson [American Cinematographer, augustus 1967, & Skoop, november 1967]. Een Oscar nominatie volgde maar de Oscar ging naar A PLACE TO STAND, eveneens op 70mm in Montreal vertoond. Het bleek "ook een uitstekend exportprodukt, want de vertoningsrechten werden verkocht aan meer dan een dozijn landen, waaronder de Verenigde Staten [Warner Bros.]" volgens Bert Hogenkamp [De Nederlandse documentaire film 1965-1990, geciteerd uit Helmonds Dagblad, 10-6-1969 ]. De documentaire IN FERNO toonde Fernhout met MCS camera aan het werk tijdens luchtopnamen voor deze film [18-11-2009 in Uur van de Wolf op VPRO]. Deze klassieker is vaak op 70mm vertoond waaronder in Rembrandt Arnhem 12-6-1967, tijdens de City heropening 18-9-1969, vooraf bij SWEET CHARITY in Du Midi vanaf 24-12-1969, op een openluchtvoorstelling tijdens Uitmarkt 1988, in Filmmuseum Vondelpark 9-4-2006, door verzamelaar Walther Schuller op een van 16mm naar 70mm verbouwde projector tijdens Filmmuseum Home Movie Day op 19-10-2009, als 70mm lancering in Filmhuis Den Haag 2019 en ooit in Casino/Parade Den Bosch. Omdat haar eigen prints onvertoonbaar zijn verkleurd leende het Filmmuseum voor de Bellevue sluiting 3-12-2006 een Berlijnse 70mm kopie. Kijk item over digitale restauratie [online youtube.com/watch?v=Voh2u9PBWCA].
A PLACE TO STAND (Canada, 1967). Panavision blowup
Deze Oscar-winnende documentaire over Ontario met splitscreenmontages was een Canadese bijdrage op de wereldexpo Montreal 1967. Hij draaide vanaf 19-12-1968 in Du Midi mogelijk al op 70mm en kreeg sinds 1969 ruime 35mm roulatie in Nederland vooraf bij OLIVER!. Bellevue vertoonde (naast de 35mm print ook) de 70mm blowup, tenminste bij MAJOR DUNDEE vanaf 5-8-1971 [kijk online youtube.com/watch?v=rt-5tAWJxvU].
MOTION (Canada, 1967). MCS-Superpanorama
Deze documentaire draaide mogelijk tijdens de Filmmuseum Cinerama slotmaand in december 2005, toen deze kopie tijdelijk in de cabine stond.
GROLSCH [VAKMANSCHAP IS MEESTERSCHAP] (NL, 1971?). Blowup?
Een van Paul Huf's vele Nederlandse Grolsch commercials uit 1957-1986 draaide op 70mm in Du Midi vanaf 5-10-1971 volgens operateur Edward Pelsma in 2006, vermoedelijk een CinemaScope blowup.
Gerard Brummer nam destijds het initiatief om Huf voor deze commercials uit te nodigen en zijn zoon meldt "Áls er een commercial ooit op 70mm is opgenomen, dan moet dat die zijn, welke is opgenomen op Mont St. Michel. De ‘geschiedenis’ van het houwen en verval van een buste van een prachtige vrouw in het decor van het kloosterleven en middeleeuwse omgeving op die tot de verbeelding sprekende prachtige rots in de branding. Het was een commercial van 10 minuten die, voor de bioscoop bedoeld, ook eenmalig zonder onderbrekingen door de Ster is uitgezonden. De film was buitengewoon indrukwekkend en ik meen me te kunnen herinneren dat deze in de bioscoop op cinema[scope]formaat is vertoond" volgens Gerard Brummer jr in 2011. Volgens het Paul Huf archief is ook deze aflevering op 35mm opgenomen en was er bovengenoemde datum een voorvertoning. Hij bleef in het Filmmuseum bewaard maar is normaalbeeld (en zonder typerende handelsmerk van wit-overgang naar schuimkraag) in plaats van CinemaScope.
CINEMA-180 (VS en Duitsland, 1978-2008). MCS-Superpanorama
Ook diverse attractieparken gebruikten 70mm. Cinema-180 was een kermisattractie in een koepeltent voor staand publiek, met korte travelogues zonder commentaar.
"J.A. de Vries uit Lochem heeft in de Verenigde Staten een mobiele kermisattractie gekocht genaamd Cinema-180, naar zijn zeggen voor het aanzienlijke bedrag van een half miljoen gulden. Hiervoor krijgt hij dan een luchtdruktent in de vorm van een halve bol met een diameter van 20 meter en een hoogte van 14 meter, de benodigde apparatuur om de tent onder druk te houden en een projektiecabine met een Italiaanse 70mm-projector" [Freek Dozy, NBF-Bulletin, mei 1978]. "Er is een projectievlak van 180 graden horizontaal en 90 graden verticaal, wat bijna gelijk is aan de gezichtshoek van je ogen. De 70mm film wordt opgenomen en geprojecteerd met een fisheye lens" [Sandra van Beek, Skoop, april 1979]. De Amsterdamse première was op de kermis Jan van Galenstraat van 13 tot 29-10-1978. Er werden twee stuntfilms vertoond van circa 13 minuten waaronder INTERNATIONAL THRILL SHOW. Jarenlang reisden kermisexploitanten hiermee door Nederland. Een andere vertoonde film was THRILLS OF AMERICA volgens Thomas Leeflang [Film Fun, oktober 2019, ook online thysockersenfilms.com/TOF/FilmFun_files/FilmFun70.pdf].
Ponypark (later Attractiepark) Slagharen had Cinema-180 als Superscoop tussen 1978-2007. “In 1978 kreeg het pretpark een Amerikaans Video Theater. In het kogelvormige gebouw stond een gebogen scherm waarop de film Cinema 180 werd vertoond. De film nam de bezoekers onder meer mee naar de Grand Canyon en de Niagara-watervallen in de Verenigde Staten. In 2007 werd de bioscoop omgebouwd tot een 4D-cinema. De eerste film die daar vertoond werd was HAUNTED HOUSE. Nog steeds worden in El Teatro 4D-films geprogrammeerd.” [parkplanet.nl/2020/04/fun-facts-feitjes-vakantiepark-attractiepark-slagharen/].
Lees ook slagharen.com en nl.wikipedia.org/wiki/Attractiepark_Slagharen.
Familiepark Drievliet Den Haag had een Cinema-180 bioscoop genaamd Cinemagic tot 2008, waaronder FANTASTIC FLIGHTS, sinds 2009 met digitale projectie als Cinemagic 5D. Cinemagic was geen Imax zoals onjuist vermeld op Wikipedia [nl.wikipedia.org/wiki/Familiepark_Drievliet].
Verzamelaar Walther Schuller heeft de Cinema-180 film FLIGHT 747.
Kijk online Polygoonjournaal over Cinema-180 in Den Haag Malieveld 1978 [openbeelden.nl/media/29200/De_bioscoop_terug_op_de_kermis of
archive.org/details/oi29200].
Lees online bioscoopgeschiedenis.com/bijzondere-bioscopen-in-nederland/cinema-3-d-cinema-2000/ en
in70mm.com/library/process/cinema_180/index.htm.
A YEAR ALONG THE ABANDONED ROAD / Året gjennom Børfjord (Noorwegen, 1991). Super Panavision
Dit is een stopmotion tracking shot van een jaar in 12 minuten. "Beeld van de vier seizoenen in een klein dorpje in het uiterste noorden van Noorwegen." Hij werd geprogrammeerd door IDFA festival in de serie Focus Nordic Countries en vertoond in FilmmuseumVondelpark Grolsch zaal op 29-11-1996 en 4-12-1996 [retro.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Idfa/Festival/atotz.html].
”Het dorpje Borfjord in het uiterste Noorden van Noorwegen was het uitgangspunt voor de natuurfilm ARET. De filmmaker raakte tijdens een toevallig bezoek in de greep van arctic magic. Dit is de nachtelijke zon in de zomerperiode ofwel de twee maanden van volstrekte winterse duiternis en een intrigerend Noorderlicht. Hij besloot daarom een film te maken waarin de overweldigende natuur centraal zou staan. Het resultaat is geen traditionele natuurdocumentaire maar een film die bestaat uit één lang tracking shot van het dorpje, waarin een jaar verstrijkt. De film toont de cyclus van de seizoenen en hun betekenis voor de zeventig inwoners van het dorpje. ARET is ook een voorbeeld van geduld en technisch vernuft. De 70mm film werd frame voor frame gedraaid, wat 105 draaidagen vergde.” [IDFA festivalcatalogus 1996, p. 104].
Kijk online youtube.com/watch?v=Xyr_96Q1Gs.
TOUR EIFFEL (Duitsland, 1994). Arriflex-765
Deze Duitse komedie over een toerist in Parijs draaide 16-7-2004 in Filmmuseum Cinerama.
PIRATES 3D SHOW / PIRATEN 4D (VS, 1999). Showscan
Tussen 20002-2006 vertoonde Harderwijk Dolfinarium koepeltheater deze korte speelfilm gemaakt voor attractieparken, en volgens IMDB opgenomen in Showscan (70mm met 60 ipv 24 beelden per seconde) hoewel afwezig in Showscan 1984-2000 filmografie in70mm.com/presents/1984_showscan/index.htm. “De film is gemaakt met speciale 3D-effecten. Ook zijn de bioscoopzalen, waar deze film wordt gedraaid, speciaal gemaakt met water en geluidseffecten. Tijdens de voorstelling komt er zowel water uit het plafond als water uit de stoel die voor je staat. Ook zijn de bioscoopstoelen uitgerust met speciale tril-effecten en geluidsboxen. Vooraf aan de voorstelling wordt bij de ingang een 3D-bril uitgereikt... Deze versie was in het Nederlands nagesynchroniseerd door onder anderen Ernst Daniël Smid.” [nl.wikipedia.org/wiki/Pirates_4D]. Kijk online youtube.com/watch?v=I53WpLpTusg
SOS PLANET / PANDADROOM / PANDAVISION (België, 2002). 5/70mm dual strip 3D
In 2002 opende Prins Bernhard in attractiepark De Efteling Kaatsheuvel de 4D attractie PandaDroom, een (moeizame) samenwerking met het Wereld Natuur Fonds, met een budget van 23 miljoen Euro. In een ontvangstruimte was een voorprogramma met dia-projectie (later bewegend beeld). Daarna draaide in een filmzaal een korte 10 minuten versie van de 3D animatiefilm SOS PLANET, over drie bedreigde ecosystemen: Noordpool-koraalrif-regenwoud. Het was een productie van Ben Stassen's Belgische 3D filmanimatiestudio nWave Pictures voor Efteling en WNF. Hij werd vertoond op een 9x20 meter scherm met twee speciale 70mm 3D dual strip projectoren Kinoton SP75E (zonder geluidskop, elk voor één oog), met gepolariseerde bril. “Deze machines hebben inderdaad geen audio, alleen DTS 70mm reader [voor de tijdcode]. Er horen ook nog kunststof trommels op. De lampenhuizen waren geschikt tot 10kw (er zat 6 of 7 in), de film bleef in de machine en spoelde gewoon in de machine terug... de SP75E [kan] geen 35mm draaien en is ook niet om te bouwen." volgens bioscooptechnicus Edwin Pielanen in 2022. De attractie ging als PandaVision ook naar andere Europese parken en er was een lange 40 minuten documentaire bewerking met live-action en commentaar, voor Imax bioscopen. Nadat PandaDroom stopte in 2019 werden als souvenir 250 genummerde 70mm filmstroken met zeven frames verkocht. “In een houten lijstje zijn naast elkaar een stukje van de laatstgebruikte 70mm filmrol van de attractie en drie plaatjes van de drie scènes van de film geplaatst, opgevuld met het PandaDroom-logo.” [eftepedia.nl/lemma/Uniek_aandenken_PandaDroom]. Een van SP75E projectoren ging in 2022 naar het Eye Filmmuseum depot. PandaDroom werd opgevolgd door het digitale Fabula. “Tijdens de sluiting werden de inmiddels flink verouderde filmprojectoren vervangen door nieuwe digitale laserprojectie op een tevens nieuw filmdoek. De voorheen lineaire polarisatie, die als nadeel had dat het effect verdween als je je hoofd niet precies recht hield, werd vervangen door circulaire die dat probleem niet heeft. Daardoor moesten er dus ook nieuwe brilletjes komen.” [eftepedia.nl/lemma/Hoofdshow_(Fabula)].
Lees ook
eftepedia.nl/lemma/PandaDroom
efteling.com/nl/blog/historie/20191024-17-jaar-pandadroom#
Kijk korte animatie versie youtube.com/watch?v=Zjd0zmBJMsA
Kijk lange documentaire 3D versie youtube.com/watch?v=B_pv-hhnDnU
[ULTRA PANAVISION PROJECT] (NL, 2013, onvoltooid). Ultra Panavision
De experimentele filmer Jeroen Eisinga onderzocht een eventuele longtake in Ultra Panavision, misschien voor NIGHTFALL NO 1. "Ik wil de film op 65mm opnemen in één enkele shot van 40 minuten. Daarvoor heb ik een technicus gevonden die vijf of zes stroken onbelichte film aan elkaar kan plakken en die ook een custom made magazijn kan maken voor een 65mm camera waar zo'n grote lengte aan film op kan" volgens Jeroen Eisinga in 2013. Dit vergde echter een dure constructie van minstens 15.000 Euro en ging niet door. Anders was dit de eerste Ultra Panavision film sinds 1989 (die Quentin Tarantino daarna in 2015 op zijn naam schreef).
In 2014 had de Belgisch-Nederlandse hoofdfilm VIOLET een soortgelijke uitdaging (zie onder).
IMAX SHORTS
Voor de hoofdfilm DUNKIRK, in coproduktie met Nederland en deels opgenomen in Imax, zie hoofdstuk Eye.
Tussen 1998-2006 had Amsterdam met Holland Experience een 3D-bioscoop met digitale projectie van twee verkorte 70mm Imax-producties uit België.
Er bestaan honderden 70mm Imax shorts, vaak travelogues en andere non-fiction van circa 40 minuten (zie online filmografie, chronologisch vanaf 1970 lfexaminer.com/, en alfabetisch giantscreencinema.com/). Hiervan zijn totaal ruim 100 titels vertoond in andere Nederlandse steden (voornamelijk Den Haag, naast Dwingeloo, Hilvarenbeek, Lelystad, Rotterdam) maar in Amsterdam Pathe ArenA Imax alleen
MAGNIFICENT DESOLATION WALKING ON THE MOON 3D (VS, 2005). Imax
Er bestaan drie Nederlandse Imax-shorts, waaronder twee van Carillon Films:
PICTURE HOLLAND (NL, 1986). Imax
Deze Nederlandse travelogue van Carillon Films voor de NAM was de eerste Europese Imax-documentaire en ging in 1986 in première in Omniversum Den Haag met groot succes [Film en tv-maker, november 1985], in aanwezigheid van Prins Claus. Planetron Dwingeloo vertoonde een verkleinde 8/70mm Imax-print (met 8 perforaties voor verticaal transport) volgens producent Alewijn Dekker in 2008. Het Geoffrey Donaldson Instituut heeft twee blikken testfilmrushes van cameraman Anton van Munster, vermoedelijk uit Canada, volgens GDI oprichter Egbert Barten in 2016. Eye heeft een 15/70mm print maar geen Imax projector.
FLY FOR ONE DAY (NL en Canada, 1988-1990, onvoltooid). Imax
Over deze onvoltooide Imax short van circa 8 minuten werd in 1989 geschreven "Inmiddels is Paul Driessen begonnen met de voorbereidingen voor een tekenfilm op supergrootbeeldformaat. Deze film is bestemd voor de zestig Imax- en Omnimax-theaters die over de hele wereld verspreid staan, waaronder het Imax-theater te Rotterdam en het Omniversum te Den Haag. Deze nieuwe film van Driessen, die wordt geco-produceerd door Nederland en Canada, zal naar verwachting worden gezien door twintig miljoen toeschouwers. Het is de eerste, geheel getekende, film die voor het Imax/Onimax-systeem wordt vervaardigd. Ook deze film zal worden geproduceerd door Nico Crama." [De Schrijver en de Dood opnieuw bekroond. Stichting Holland Animation, persbericht, 11-10-1989].
"De film gaat over de relatie tussen tijd en snelheid, een thema dat aansluit bij het karakter van de theaters waar het programma voor bedoeld is." [synopsis, Nico Crama archief, Eye nummer 167-45].
"Wat ik me kan herinneren van het project FLY FOR ONE DAY is dat ik na het Imax symposium in Juni 1988 in Bradford, waar Nico en ik voor uitgenodigd waren, het idee uitgewerkt heb als storyboard. Daarna hebben we het in Januari 1990 in Canada aan Roman Kroiter (een van de twee oprichters van Imax) voorgelegd. Uiteindelijk wilde Roman er niet aan meedoen en zonder zijn medewerking konden we onze Fly niet van de grond krijgen." volgens Paul Driessen in 2023.
[ROTTERDAM PROJECT] (VS en NL, 1989, onvoltooid). Imax
"In verband met het 650-jarig bestaan van Rotterdam, in 1990, zal er een speciale film voor dit nieuwe [Imax] theater worden gemaakt. Binnenkort zullen de werkzaamheden van deze film, die 35 minuten duurt en zo'n f 4,7 miljoen gaat kosten, beginnen. Het Amerikaanse bedrijf MacGillivray-Freeman met veel ervaring op het gebied van Imax-films, is als producent aangetrokken; Waterstad-Theater B.V. is co-producent. Een team van drie Nederlandse filmmakers staat filmer Greg McGillivray bij. Het zijn de Rotterdamse maritiem cineast Pim Korver, Anton van Munster, die als cameraman betrokken is geweest bij de opnames van de Omnimax film PICTURE HOLLAND, en scenarioschrijver Wim van der Velde. De Rotterdam-film wordt, zo meldt [Imax bioscoopdirecteur G.] Geertsma, geen documentaire over de stad en de haven. 'Het wordt een spannende film, die de mensen op het puntje van hun stoel zullen volgen. Al spelen de stad Rotterdam en 's werelds grootste haven met de scheepvaart er een belangrijke rol in'. " [Haagsche Courant, 18-1-1989].
LIGHT AND LIFE (NL, 1991). Imax
Deze eerste Imax-speelfilm verscheen bij het 100-jarig bestaan van Philips, sciencefiction over een wereldwijde stroomstoring. Het budget was ruim 5,5 miljoen dollar en de opnamen duurden een jaar op 50 veelal nachtelijke locaties overal ter wereld waaronder Amsterdam, Eindhoven, Brussel, Londen, Madrid, Ankara, Parijs, San Francisco, Los Angeles, Toronto, Las Vegas, Singapore en Hong Kong, volgens het pressbook. Hij is in 1991 vertoond in Imax Rotterdam, maar kreeg verder beperkte roulatie. Wegens onenigheid kreeg regisseur Jeff Blyth geen credit, volgens Alewijn Dekker van Carillon Films. Met 34 minuten is het de langste Nederlandse 70mm productie. Eye en het Geoffrey Donaldson Instituut hebben 15/70mm Imax prints.
BEYOND IMAGINATION (NL, 1992-1994, onvoltooid). Imax
Dit was een project van producent Kees Groenwegen voor Iras Film, een short van 35 minuten. De begroting was 4 miljoen gulden maar een subsidieaanvraag van 15000 gulden werd afgewezen want de Filmfonds Adviescommissie Non-Fictie vond dat “een dergelijk duur en commercieel project niet bij het Filmfonds thuishoort”.
Samenvatting door scenarioschrijver Ernie Damen “Een schilder moet van zichzelf zeven doelen maken in een week tijd: evenveel dagen als God nodig had om de wereld te scheppen. Als onderwerp neemt hij de stadia van het leven en kiest daarbij als uitgangspunt voor de vormgeving de zeven kleuren van de regenboog. Terwijl De Conceptie, De Geboorte, De Kindertijd, De Pubertijd, De Volwassenheid, De Rijpheid en De Ouderdom gestalte krijgen, wordt de schilder vanuit het Spectrum becommentarieerd door de kleuren zelf, gepersonifieerd door de vrouwen Red, Orange, Yellow, Green, Blue, Indigo en Violet met in hun gevolg een stoet lieftallige Nuances. Intussen leiden respectievelijk White en Black de schilder van zijn eigen conceptie naar zijn eigen dood.” Andere genoemde plannen voor Imax producties die evenmin doorgingen waren THE EUROPEANS, CONSTRUCTION en SAHARA [bron Nederlands Filmfonds dossier projectnummer 92206 in Eye].
THE STRAW THAT BREAKS THE CAMEL'S BACK..? (NL, 2000). Imax
Iras Film produceerde voor het Ministerie van VROM in zeer korte tijd deze 'low budget' Imax-documentaire op drie continenten, voor de opening van de wereldklimaatconferentie in 2000 in het Omniversum [Video & Audio Report, december 2000]. Minister Jan Pronk koos mede voor deze filmvertoning omdat Koningin Beatrix alleen voor iets speciaals de opening wilde bijwonen, volgens producent Kees Groenewegen in 2008. Eye heeft een 15/70mm print.
Er zijn twee buitenlandse Imax documentaire shorts deels in Nederland opgenomen:
COSMIC VOYAGE (VS, 1996). Imax
Deze documentaire is gebaseerd op de zogenaamde Tiendensprongtheorie van de Nederlandse pedagoog Kees Boeke (om onvoorstelbaar grote en keine afstanden aanschouwelijk te maken). Nederlandse locaties waren Schiphol, Madurodam, Delft, Kinderdijk. Met dank aan "KLM, Hoogheemraadschap Alblasserwaard & Vijfheerenlanden, Madurodam, Netherlands Air Force". Academy Award nominatie voor beste short. In 1997 vertoond in Omniversum Den Haag. Kijk ondertiteld online youtube.com/watch?v=OX8RUBSOIC0&t=507s.
MOI VAN GOGH (Frankrijk, 2009). Imax
Deze documentaire is deels gefilmd in Amsterdam (Herengracht en rond Museumplein) en hiervan waren werkopnamen uit het Van Gogh museum te zien in tv-programma Klokhuis op 11-03-2009. In 2009 vertoond in Omniversum Den Haag. Eye heeft een 15/70mm print.
70mm is ook gebruikt voor een multimediainstallatie met diaprojectie in het Nederlandse paviljoen op de wereldtentoonstelling in Osaka 1970, mogelijk met behulp van een verbouwde Philips DP70 projector zoals op foto's in Eye te zien.
LANGE NEDERLANDSE (CO)PRODUKTIES
Voor de buitenlandse hoofdfilm GRAND PRIX, deels opgenomen in Nederland, zie hoofdstuk Bellevue.
In 1963 werd door de Rotterdamse Cinerama exploitant Herman Ilmer de eerste Nederlandse Technirama hoofdfilm aangekondigd, VIJF KRUISEN VOOR DE EEUWIGHEID met Trevor Howard, Eva Bartok, Hans Kaart, Guus Hermus, met een scenario van Godfried Bomans, die door Herman van der Horst "in Brazilie moet worden opgenomen. Op 70 milli-breedte en met een internationale bezetting in de hoofdrollen... het moet een Nederlandse, maar geen Nederlands gesproken film worden... [over de] ondergang van vijf Amerikaanse zendelingen in het Braziliaanse oerwoud" [Volkskrant, 26-1-1963] maar is na Kaart's dood en Ilmer's failliet gestaakt. Lees delpher.nl/nl/kranten/results?query=%22vijf+kruisen+voor+de+eeuwigheid%22&page=1&sortfield=date&coll=ddd.
Er zijn twee lange Nederlandse coprodukties geheel of deels op 65mm negatief opgenomen, voor DUNKIRK zie hoofdstuk Eye.
VIOLET (Belgie/NL, 2014). Deels 65mm
Deze Belgisch-Nederlandse hoofdfilm is deels opgenomen op 65mm negatief, in coproduktie met Phanta Film, Nederland, en uitgebracht op DCP. "We shot in an 8-perf format to approach the 4:3 ratio. A huge negative indeed. The camera we used is the 65mm 8-perf Mitchell Todd-AO. Our DOP Nicolas Karakatsanis bought the camera on eBay. We wanted to achieve a heightened reality for certain shots. The film is about observing, the action of watching. So the large format was almost logic - even though it was hard on our small production. Approx. 12 min in the films final cut is 65mm footage. This includes a monolithic ending sequence of 6½ min. Due to the length of an 8 perf 65mm reel, we had to cut the shot in two parts and stich it together in post to have one fluent 6½ min shot" volgens regisseur Barry Devos in 2014 [online in70mm.com/news/2014/violet/index.htm]. "Mixing 65mm 8-perf film with digital technology provided added richness to key sequences. The moments shot on 65mm often have to do with the boy watching others" volgens Carlos Aguilar in 2017 [filmmakermagazine.com/102457-violet-how-they-achieved-this-stunning-43-films-most-stunning-shots/#.YdbUHGhKjcs]. "De bouwstenen van VIOLET zijn minimalistische scènes en verstilde, lange shots die spelen met scherpte en diepte, ongewone composities, haarscherp en dan weer grofpixelig beeld... Een film over wat we wel en niet zien, met als summum een prachtig lang laatste shot [slowmotion travelling door bochtige verlaten villawijk] dat eindigt in ondoordringbare, elk zicht vertroebelende mist." volgens Janne Reinsma [Filmkrant, november 2014, ook online filmkrant.nl/recensies/violet/]. "For a small film like ours to get this shot done and shoot it on 65mm with a camera that with a full load was 45kg, and to get it steady with a specific pace, was a challenge. We shot two days to get it right. The cloud allowed some maneuvering but the problem was more with the natural light, which started to go relatively fast. It’s supposed to be early morning, but we shot it in the evening. The light was the most challenging because to restart meant to get our whole bazaar back to where we started. We had two takes a night, and that meant four takes in all. It could have easily been a mess if we had wind. Those were two stressful days, but also in a funny way, because it was early in the production, it gave all of us a pleasant feeling. We thought, 'Wow. That was something special.' We had no idea because since the 65mm took so long to be scanned. I edited by film using images of this shot taken with an iPhone that we taped on top of the 65mm camera. For a long time this final image of my film was made of images shot on iPhone. The difference couldn’t be bigger when I finally saw what I really had on 65mm." volgens Barry Devos in bovenstaand interview door Carlos Aguilar.
BUITENLANDSE HOOFDFILMS MET NEDERLANDERS
Er waren enkele Nederlandse acteurs te zien in 70mm prints van buitenlandse hoofdfilms.
De Nederlander Herbert Curiël had tijdens zijn Spaanse periode bijrolletjes in grote produkties als KING OF KINGS (als Romeinse "Officer Maximo", opgenomen in Madrid, in Nederland vertoond op 35mm Technirama), in LAWRENCE OF ARABIA (als Turkse soldaat "Abduhl", opgenomen in Sevilla, zie hoofdstuk Du Midi, 12-12-1963) en in CLEOPATRA (als Romeinse "Anthony's 1st soldier", opgenomen in Almeria, zie hoofdstuk Flora, 16-10-1963). Rolverdeling en locaties komen uit een subsidieaanvraag voor zijn projekt DE DRIE PRINSEN [Filmfonds dossier 90045 in Eye]. Hij schonk zijn collectie deels aan Eye maar een knipselboek over zijn carriere dat hij nooit wilde uitlenen ging tijdens een fatale woningbrand in 2021 vermoedelijk verloren.
THE LONGEST DAY. Arnold Gelderman had een sprekende bijrol [zie interview in hoofdstuk Bellevue, 4-5-1972].
EOLOMEA. Cox Habbema had de hoofdrol in deze DDR-productie [zie hoofdstuk Filmmuseum Vondelpark, 13-11-2009].
APOCALYPSE NOW. Peter Gest was edel-figurant [zie hoofdstuk Desmet, 9-9-1993].
TOTAL RECALL. Geen Nederlandse acteurs maar deze 35mm productie uit de Verenigde Staten van Paul Verhoeven is de enige hoofdfilm van een Nederlandse regisseur die in Nederland als 70mm blowup is vertoond [zie hoofdstuk Eye].